زینب یوسف‌زاده
۱۶ سپتامبر سالروز امضای «پروتکل مونترال» است. معاهده‌ای که در ۳۰ سال گذشته با مشارکت جهانی و تعهد بین‌المللی باعث محافظت از لایه ازن شده است. اگر حدود ۳۰ سال پیش معاهده حفاظت از لایه ازن موسوم به پروتکل مونترال در این شهر امضا نمی‌شد و جهان برای یک مشارکت بین‌المللی عزم خود را جزم نمی‌کرد، کمترین اتفاقی که برای ما می‌‌افتاد این بود که به تعداد افرادی که به سرطان پوست مبتلا می‌شدند سالانه دو میلیون نفر اضافه می‌گردید.
این روزها تعداد کسانی که برای محافظت از پوستشان در مقابل اشعه‌های مضر خورشید از کرم‌های ضد آفتاب استفاده می‌کنند، نسبت به گذشته افزایش چشمگیری داشته است. اگر اشعه‌های خارج شده از خورشید بدون فیلتر شدن توسط لایه ازن وارد زمین می‌شد، امکان بقای بسیاری از موجودات زنده از بین می‌رفت. چراکه بخشی از نور خورشید را اشعه ماوراءبنفش تشکیل می‌دهد. این را بشر زمانی به واقع لمس کرد که کاهش ضخامت لایه ازن نگرانی‌های جدی افزایش بیماری‌های پوستی ناشی از اشعه ماورابنفش خورشید را به بار آورد.
اشعه ماورا بنفش و نقش آن در چرخه حیات
نور خورشید از طیف وسیعی از پرتوها با طول موج‌های مختلف تشکیل شده که بعضی قابل دیدن هستند و بسیاری از آنها با چشم بشر قابل تشخیص نیستند. یکی از این اشعه‌ها که طول موج کوتاهتری نسبت به گستره نور مرئی دارد، اشعه ماورابنفش (Ultra Violet یا به اختصار UV) است که انرژی بالایی نسبت به پرتوهای مرئی دارد. این اشعه اثر مهمی در زندگی موجودات زنده روی زمین دارد. از یک طرف بخشی از این اشعه باعث تولید ویتامین D در سطح پوست بدن میشود و از سمتی دیگر باعث آفتاب‌سوختگی و آب مروارید و در بدترین شرایط با به‌هم‌ریختگی سیستم کدگذاری DNA، اختلال در انتقال ژن باعث مرگ سلول‌های زنده یا سرطان پوست میشود.
لایه ازن کجاست و چطور ما را حمایت می‌کند؟
لایه ازن ترکیب سه تایی عنصر اکسیژن است که مانند یک لایه محافظ دورتادور زمین و بالای جو آن را پوشانده است. ازن انرژِی مورد نیازخود برای شکل گرفتن را از اشعه ماورابنفش به دست می‌آورد و بنابراین به عنوان یک سیستم ایمنی طبیعی، انرژی اشعه UV را مصرف کرده و از ورود بیش از اندازه آن به جو زمین جلوگیری می‌کند. اشعه ماورابنفش هر مولکول دوتایی اکسیژن در سطوح بالایی جو زمین را به دو اتم فعال اکسیژن می‌شکند و از ترکیب هر اتم فعال اکسیژن با یک مولکول دوتایی اکسیژن، ازن به وجود میآید. بدیهی است از آنجا که در بالای جنگل‌های استوایی میزان اکسیژن موجود حاصل از فتوسنتز گیاهان بیشتر است لایه ازن در این بخش‌ها ضخیم‌تر و در نواحی قطبی رقیق‌تر است.
چطور لایه ازن ضخامتش را از دست داد؟
استفاده از CFCها در سال ۱۹۶۰ به بعد به عنوان عامل خنک‌کننده در یخچال‌ها، ماده تمیز کننده در نیمه‌هادی‌ها و ابزار دقیق، نیروی محرکه در اسپری‌ها و فوم‌های عایق‌کننده و بسته‌بندی بسیار رایج شد.
ورود گازهای CFC به جو زمین، صعود آنها به سطوح بالایی جو و مجاورت آنها با لایه ازن باعث شکسته شدن مولکول‌های سه تایی ازن به مولکول‌های دوتایی اکسیژن می‌شدند و لایه ازن را رقیق می‌کردند.
در سال ۱۹۷۶ مشخص شد که CFCها عامل تخریب لایه ارزشمند ازن هستند. از آن پس حرکت‌هایی برای حذف CFCها به وقوع پیوست که به خاطر مسائل سیاسی و اقتصادی ناشی از مخالفت صنعت شتاب خود را از دست داد. تا اینکه در سال ۱۹۸۵ در ناحیه قطب جنوب سوراخی در لایه ازن مشاهده شد. این زنگ خطری بود که جهان را به حرکت واداشت.
پروتکل مونترال و عزم جهانی برای بازگشت
هشدارهای تخریب لایه ازن در کنار اخبار افزایش آمار سرطان پوست در جهان، سبب شد که سی و یک سال پیش کشورهای جهان در کانادا و در شهر مونترال دور هم جمع شوند و در جریان پروتکل مونترال برای کاهش تولید و مصرف CFCها که باعث رقیق شدن لایه ازن می‌شدند پیمان ببندند. در شانزدهم سپتامبر ۱۹۸۷ معاهده مونترال به امضای ۴۶ کشور جهان رسید و از اول ژانویه ۱۹۸۹ اجرایی گردید. معاهده‌ای که اکنون قریب به ۲۰۰ کشور امضاکننده دارد. بر اساس این پیمان جهانی و تلاش‌های بعدی برای برنامه‌ریزی، نهادینه کردن و پیگیری آن اکنون حفره لایه ازن در ناحیه قطب جنوب تا ۲۰ درصد کاهش یافته است. دانشمندان امیدوار هستند ترمیم کامل این حفره در فاصله سالهای ۲۰۶۰ تا ۲۰۸۰ صورت گیرد.
این موفقیت، شکوه عزم بین‌المللی را برای یک بار هم که شده در تاریخ بشر چنان جلوه‌گر نموده است که دوستداران زمین را امیدوار کرد که شاید این عزم درباره گرمایش زمین و سند توسعه پایدار جهانی دوباره تکرار گردد و قافله انسانی را به عنوان یک گونه مسئول برای حفاظت از تنها محل زندگیش، متحد کند.
در پایان و برای تلطیف فضا، ویديوی طنزی درباره لایه ازن، کار گروه «دیرین دیرین» را ببینید:
همچنین بخوانید:
این مقاله در شماره بیست‌وپنجم مجله «مداد» منتشر شده است.
