پوریا ناظمی
عصر کاوش‌های فضایی نقطه عطف دیگری را تجربه کرد. برای نخستین بار در تاریخ اکتشافات فضایی، سطح‌نشینی بدون سرنشین، با موفقیت بر نیمه پنهان ماه فرود آمد.
این کاوشگر Chang’e-۴ نام دارد. تلفظ دقیق این کلمه چیزی شبیه به چان‌لیو است اما برای اینکه خطایی در فارسی شدن اتفاق نیفتد در این متن از نگارش پین‌ین یا نگارش چینی با حروف لاتین استفاده می‌کنم که به صورت Cháng’é بیان می‌شود.
در زبان چینی Cháng’é یکی از نام‌های ایزدبانوی ماه است و حالا این فرود باعث شد تا برای اولین بار چینی‌ها موفق شوند دست به ماموریتی بزنند که تا کنون هیچ کشور دیگری موفق به انجام آن نشده بود؛ فرود بر نیمه پنهان ماه.
نیمه پنهان ماه
مدت زمانی که طول می‌کشد تا ماه یک بار به دور خودش بچرخد (شبانه‌روز ماه) با مدت زمان چرخش ماه به دور زمین برابر است. بنابراین به اصطلاح می‌گویند که ماه دچار قفل شدن مداری با زمین شده است. این یعنی ما در زمین همیشه فقط می‌توانیم یک طرف ماه را ببینیم و طرف دیگر از دید ناظر زمینی پنهان است. این همان نیمه آشنایی است که شب‌ها در آسمان می‌بینیم و با جزییات و عوارض آن آشنا هستیم. چون آن سمت ماه از دسترس دید بشر خارج است، مرسوم است که به آن نیمه تاریک ماه هم می‌گویند اما واقعیت این است که در آن نیمه هم به اندازه نیمه رو به زمین، خورشید می‌تابد.
ما از روی زمین هیچ‌گاه نمی‌توانیم پشت ماه را ببینیم (مگر مختصری از لبه‌های آن که به دلیل پدیده رخ‌گرد یا لیبراسیون دیده می‌شود) تنها کسانی که توانسته‌اند این چشم‌انداز غریب را با چشم ببینند، فضانوردان ماموریت‌های آپولو هستند که در هنگامی که در مدار ماه قرار داشتند یا آن را دور می‌زدند، آن را دیده و از آن تصویربرداری کرده‌اند.
چهره آبله‌روی ماه
نیمه پنهان یا پشت ماه کمتر شباهتی به نیمه رو به زمین آن دارد. به دلیل همان قفل شدگی مداری و در زمانی دور که هنوز بخش درونی ماه حالت مذاب داشت، گرانش زمین باعث شد تا این لایه درونی مذاب بیشتر به طرف رو به زمین کشیده شود. بدین ترتیب پوسته ماه در سمتی که رو به زمین قرار دارد نازک تر از نیمه پشتی است. همین امر باعث شد تا زمانی که ماه شاهد بمباران‌های خرده سیارک‌ها بود، تعداد بیشتری از این برخوردها بتوانند پوسته نازک ماه در سمت رو به زمین را شکافته و ماده مذاب یا ماگمای زیرین را روانه سطح کنند. این ماگماهای خشک شده عوارضی را در نیمه رو به زمین ایجاد کرده‌اند که به طور سنتی به نام دریاهای ماه می‌شناسیم و با چشم غیر مسلح به شکل عوارض خاکستری رنگ دیده می‌شوند.
نیمه پشت‌ماه به دلیل پوسته ضخیم‌تر چنین دریاهایی بر سطح خود ندارد و برخوردهای انجام شده در طول دوران، زخم‌های خود را بر چهره آن باقی گذاشتند و مجالی برای رتوش آن‌ها نبوده است و به همین دلیل هم ظاهر نیمه پنهان ماه شباهت بیشتری با سطح عطارد دارد. آبله‌رو اما زیبا!
فرود در نیمه پنهان
سطح‌نشین Cháng’é نقطه عطفی برای برنامه فضایی چین به شمار می‌رود و برای نخستین بار در تاریخ موفق شده بر سطح نیمه پنهان ماه فرود آید.
محل فرود این مه‌نشین منطقه‌ای به نام حوضه (باسین) قطب جنوب آیتکن است. این منطقه بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین ساختار شناخته شده برخوردی بر سطح ماه و یکی از بزرگ‌ترین عوارض برخوردی در کل منظومه شمسی به شمار می‌رود.
قطر این عارضه چیزی در حدود ۲۵۰۰ کیلومتر است که وقتی با محیط ۱۱ هزار کیلومتری ماه مقایسه می‌کنید می‌توانید به عظمت آن پی ببرید.
Cháng’é – ۴ در ادامه ماموریت‌های پیشین سازمان فضایی چین اجرا می‌شود و متعلق به فاز دوم این برنامه است. فاز اول این برنامه برای دستیابی به فناوری ارسال فضاپیما به مدار ماه صورت گرفت. این مرحله با انجام ماموریت های Cháng’é ۱ و۲ در سال‌های ۲۰۰۷ و ۲۰۱۰ به اتمام رسید. مرحله بعدی و فاز دوم این ماموریریت فرود آوردن موفق دوقلوی سطح‌نشین/سطح‌نورد بر ماه است. بخش اول این مرحله در سال ۲۰۱۳ با فرود موفق Cháng’é – ۳ در نیمه آشنا و رو به زمین ماه انجام شد و امروز با فرود موفق Cháng’é ۴ در نیمه پنهان ماه، عملا به سرانجامی مطلوب برای چینی‌ها رسید. فاز بعدی برنامه کاوش ماه برای چینی‌ها اعزام دو ماموریت Cháng’é ۵ و ۶ به نیمه روشن ماه است که در طی آن این ماموریت‌ها به جمع آوری نمونه از سطح و بازفرستادن آن‌ها به زمین اقدام خواهند کرد.
Cháng’é در ماه چه می‌کند؟
Cháng’é در دهانه‌ای به نام فون کارمان (Von Kármán) درون حوضه قطب جنوب آیتکن فرود آمده است و قرار است به کمک ابزارهای خود به بررسی این منطقه بپردازد. ابزارهای علمی این سطح‌نشین از دوربین‌های فرود، دوربین پانارمای سطحی، طیف‌سنج فرکانس پایین با هدف بررسی فوران‌های خورشیدی، یک تابش‌سنج سطحی و همچنین یک محفظه حیاتی است. این محفظه سه کیلوگرمی مهر و موم شده شامل بذر برخی از گیاهان و همچنین تخم حشرات است. فضای درون این بسته زیستی مشابه محیط زمین طراحی شده است و هدف آن بررسی رشد احتمالی و به بار نشستن این نمونه‌ها در مجاورت گرانش اندک ماه است (تنها تفاوت با محیط زمین گرانش خواهد بود).
همچنین به همراه این سطح‌نشین، سطح‌نوردی رباتیک نیز به ماه رفته است. این ربات کوچک که یوتو -۲ (Yutu-2) نام دارد، به همراه خود دوربینی با میدان دید باز، یک ابزار بررسی زیر سطحی راداری، طیف سنج مرئی و نزدیک به نور فروسرخ و ابزاری برای بررسی واکنش بادهای خورشیدی و سطح ماه به همراه دارد.
اگرچه تک‌تک این آزمایش‌ها اهمیت بالایی دارند اما مهم‌ترین بخش این ماموریت فرود موفق در نیمه پنهان ماه بوده است که با موفقیت انجام شد. این آزمایش‌ها قدم‌های نخستین برای ساختن آینده‌ای مهم بر ماه است.
چرا این ماموریت مهم است؟
این ماموریت مهمی است. فارغ از اهمیت علمی بالقوه آن، این ماموریت از نظر سیاست و صحنه کاوش‌های فضایی مهم است. برای نخستین بار چین دیگر کشوری نیست که برنامه فضایی دیگران را دنبال کند. حالا نام چین و صنایع فضایی این کشور با نخستین‌های کاوش‌های فضایی گره خورده است.
نکته مهم دیگر – که شاید اگر زمان دیگری بود برای ما در ایران اهمیت بیشتری داشت – اهمیت برنامه‌ریزی و «نقشه راه» در پروژه‌هایی مانند پروژه‌های فضایی است. برنامه فضایی چین که از چندین دهه پیش آغاز شد، «نقشه راه» طولانی داشته که به آرامی ولی گام به گام جلو می‌رود. گام‌های آهسته ولی پیوسته این کشور، اکنون باعث شده تا چین در برخی از حوزه‌ها از رقبای مهم و باسابقه خود پیشی بگیرد. این در حالی است که بحث‌های سیاسی و شاید از آن مهم‌تر فقدان چشم‌اندازی تاثیرگذار در ایالات‌متحده برای آینده برنامه فضایی و همچنین روزگار نه چندان بر وفق مراد روسیه، فرصت شتاب گرفتن چین را بیشتر فراهم آورده است.
اگرچه ساختار پنهان‌کار و غیر شفاف چین اجازه نمی‌دهد تا جزییات زیادی از چنین ماموریت‌هایی منتشر شود اما همین تداوم در برنامه می‌تواند یک بار دیگر توجه‌ها را به سوی برنامه‌ریزیِ آینده‌نگر در فضا و به خصوص مقاصد مهم جلب کند.
ماه منزلگاه فراموش شده ما
اگرچه هیچ کاوش فضایی را نمی‌شناسم که فاقد اهمیت و یا جذابیت یا تاثیری در آینده انسان باشد اما همزمان باید در نظر داشت که اگرچه پروژه‌هایی مانند سفر به مریخ، معدن‌کاوی سیارک‌ها و کاوش دوردست‌های منظومه شمسی مهم و حیاتی هستند اما ماه مقصد مهم ما زمینی‌ها است که نباید اهمیت آن را فدای جذابیت تبلیغاتی پروژه‌ای مانند سفر انسان به مریخ کرد.
ماه هنوز دنیای ناشناخته و دارای قابلیت‌های بالقوه بسیاری برای ما است.
در ماه ما می‌توانیم سنگ بنای توسعه خود در فضا را محکم کنیم. در اطراف ماه می‌توانیم با کمک تجربه و با هزینه‌ای به نسبت اندک، سامانه ارتباطاتی خود را بسازیم که نه تنها امکان ارتباط مستقیم و دائمی با زمین را داشته باشد که نقش رله میان سیاره‌ای آینده را بازی کند.
ماه با توجه به فاصله نزدیک به زمین، امکان ارتباط و پشتیبانی مستقیم و امداد و نجات دارد که می‌تواند میزبان نخستین پایگاه‌های فرازمینی انسان باشد. تمام آنچه آرزو داریم روزی در مریخ انجام دهیم را می‌توانیم با هزینه اندک، اطمینان بیشتر و سرعت و بازخورد بیشتر در ماه تمرین کنیم. ضمن اینکه مدار ماه و سطح آن می‌تواند به پایگاهی برای سفرهای فضایی میان‌سیاره‌ای غیر‌سرنشین‌دار و حتی سرنشین‌دار احتمالی در سال‌های پیش‌رو باشد.
نیمه پنهان ماه بهشتی برای دانشمندان است. به دور از تابش‌های رادیویی و حرارتی زمین و پنهان در زیر سایه دایمی ماه و به دور از تاثیرات جوی که در زمین وجود دارد، این نیمه از ماه می‌تواند میزبان و بستری برای ساخت رصدخانه‌های بزرگی در طول موج‌های مختلف باشد که افق دید ما را به شکل غیر قابل‌باوری توسعه می‌دهند.
اولویت سفر و سفت کردن جای پا در ماه باید در اولویت برنامه‌های فضایی آینده‌نگر باشد. البته اگر بازی‌های سیاسی مجالی دهد.
