شهرام يزدان‌پناه
شب یلدا، شب چله، انقلاب زمستانی یا حتی آنطور که بعضی‌ها احتمال می‌دهند کریسمس (نوئل) یا هر اسم دیگری که رویش گذاشته شود چیزی از ارزش این شب کم یا به آن اضافه نمی‌کند. طولانی‌ترین شب سال و آغاز دوباره بازگشت نور به زمین، مفهومی نیست که بتوان آن را با اسم، تغییر داد.
شب یلدا به زمان بین غروب آفتاب در روز سی‌ام آذر که آخرین روز پاییز است تا طلوع آفتاب در اول دی ماه که نخستین روز زمستان خواهد بود، اطلاق می‌شود.
کوتاه‌تر شدن مدت زمان روز نسبت به شب اتفاق خارق‌العاده‌ای است که هر سال از آغاز پاییز شروع می‌شود و برای هزاران هزار سال اجداد غارنشین ما را تا سرحد مرگ ترسانده بود. شاید به همین دلیل بوده که آنها شب یلدا را جشن می‌گرفتند. شبی که در آن الهه مهر (خورشید) بعد از آنکه به دست اهریمن تاریکی کشته شد، زایشی دوباره را تجربه می‌کند و همراه خود یک بار دیگر زندگی را به زمین بازمی‌گرداند.
شب یلدا، جشن پیوند با طبیعت
شب یلدا یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی است و ریشه در آیین میترائیسم دارد. آیینی کهن‌تر از دین زرتشت و سایر باورهای مذهبی دیگر ایرانیان. آیینی برگرفته از طبیعت و نشان‌دهنده پیوند دیرینه بشر با زمین.
تنها زمانی‌که پایت را از ایران بیرون می‌گذاری و می‌بینی بقیه دنیا چگونه هنوز سال را با رویدادهای مذهبی تقسیم می‌کنند، به عظمت این تفکر باستانی پی می‌بری. تنها آن زمان است که درک می‌‌کنی اجداد ما چکونه با پاسداشت چرخش زمین به دور خورشید و تغییرات اقلیم دور و بر خود، درک هستی را آغاز کرده بودند و چقدر در طبیعت و برای طبیعت زندگی می‌کردند.
ستاره‌شناسان، سنت هزاران ساله جشن گرفتن شب یلدای ما را «انقلاب زمستانی» می‌نامند. اگر بخواهیم خیلی ساده توضیح دهیم، می‌توان گفت محور زمین در گردش به دور خودش با صفحه‌ای که روی آن به دور خورشید می‌چرخد، زاویه دارد. برای ما که در نیم‌کره شمالی زندگی می‌کنیم، محور زمین در این روزها به سمت مخالف خورشید کج شده است. این یعنی نور بیشتر برای نیم‌کره جنوبی و نور کمتر برای ما. زمانی که زمین در مسیر خود به دور خورشید به نقطه انقلاب زمستانی می‌رسد، نیم کره شمالی در کج‌ترین حالت نسبت به خورشید قرار می‌گیرد و به همین دلیل طولانی‌ترین شب سال رقم می‌خورد. همین کج شدگی و نور کمتر عامل ایجاد فصول مختلف است. از این نقطه به بعد هر لحظه از میزان زاویه انحراف زمین نسبت به صفحه خورشیدی کاسته می‌شود تا اینکه به نقطه اعتدال بهاری یا همان نوروز برسیم که طول روز و شب برابر می‌شود.
بعد از نوروز محور زمین دوباره شروع به کج شدن می‌کند. اما این‌بار نیم‌کره شمالی به سمت خورشید متمایل می‌شود. این یعنی نور بیشتر برای نیم‌کره شمالی و نور کمتر برای نیم‌کره جنوبی. به همین دلیل است که بهار و تابستان دائم گرم‌تر و گرم‌تر می‌شود تا اینکه به نقطه انقلاب تابستانی برسیم. یعنی درست ۶ ماه دیگر!
اما زمین چه زمانی از نقطه انقلاب زمستانی نیم‌کره شمالی گذر می‌کند و یا به عبارت دیگر زمان تحویل زمستان برای ساکنان نیم‌کره شمالی چه وقتی است؟
زمان تحویل زمستان
شب یلدا در شب آخرین روز پاییز یعنی سی‌ام آذر (امروز) جشن گرفته می‌شود. شبی که رسم است با برافروختن آتش (می‌تواند شمعی باشد)، خوردن میو‌ه و آجیل که محصول محبت الهه خورشید هستند، نوشیدن و بزم و شادی زنده نگه داشته می‌شود. شادی آنقدر ادامه خواهد داشت تا صبح بدمد و خورشید دوباره زاده شود.
امسال «انقلاب زمستانی» به وقت مونترال ساعت ۵:۲۳ بعدازظهر روز جمعه، ۲۱ دسامبر ۲۰۱۸ اتفاق می‌افتد. این زمانی است که زمین در کج‌ترین حالت خود نسبت به خورشید قرار دارد و کمترین میزان نور به نیم‌کره شمالی زمین تابیده می‌شود. اما همزمان ساکنان نیم‌کره جنوبی مثل ایرانی‌هایی که در استرالیا زندگی می‌کنند مشغول تجربه کردن «انقلاب تابستانی» هستند و برای جشن گرفتن شب یلدای واقعی خودشان، باید ۶ ماه دیگر صبر کنند.
رسم و آیین یلدا و ارتباط آن با کریسمس
در خراسان بزرگ تا کشمیر شب‌چله بزرگ مورد تکریم بوده است. به خصوص در افغانستان، بخش‌هایی از پاکستان و شمال هند و کشمیر به شب یلدا، شب چله کلان (بزرگ) می‌گویند. شب چله کلان به‌خصوص در میان تاجیکان با آیین‌هایی همراه است. این آیین‌ها شباهت زیادی به آیین‌های شب چله ایرانی دارد.
جشن انقلاب زمستانی در بین دیگر اقوام باستان نیز رایج بوده است. در روم باستان و همزمان با ترویج مسیحیت، پرستش سول اینویکتوس (خورشید شکست‌ناپذیر)، ایزد پاگان رومی بسیار شایع بود و رومیان میلاد او را در زمان انقلاب زمستانی جشن می‌گرفتند. سول اینویکتوس در آیین میتراییسم رومی نیز نقشی ویژه داشت و حتی میتراس (معادل یونانی میترا، ایزد باستان ایرانی)، لقب خورشید شکست‌ناپذیر را داشته است.
برخی محققان معتقدند که مسیحیت غربی چارچوب اصلی خود را که به این دین پایداری و شکل بخشیده به مذاهب پیش از مسیحیت روم باستان از جمله میتراییسم مدیون است. برای نمونه تقویم کلیساها، بسیاری از بقایای مراسم و جشن‌های پیش از مسیحیت، به خصوص کریسمس را در خود نگاه داشته‌است. کریسمس به عنوان آمیزه‌ای از جشن‌های ساتورنالیا و زایش میترا، در قرن چهارم میلادی با رسمی شدن آیین مسیحیت و به فرمان کنستانتین به عنوان زادروز رسمی مسیح در نظر گرفته شد.
جدای از همه این فرض‌ها و واقعیت‌ها، بسیاری از مردمان در سراسر زمین هنوز یلدا را جشن می‌گیرند. شاید اسم آن عوض شده باشد و تفکر پشت ان تغییر پیدا کرده باشد اما «یلدا» هنوز و برای همه یعنی زایش دوباره نور و امید. «یلدا» مبارک و شب خوشی داشته باشید.
در پایان توجه شما را به ویدئوی تلویزیون CBC با اجرای خانم سمیرا جلب می‌کنیم که به زبان انگلیسی به تشریح «شب یلدا» پرداخته‌اند.
