زینب یوسف‌زاده
طبق آمار در کانادا حدود سه هزار قطعه زمین قهوه‌ای (Brownfields) وجود دارد. در میان استان‌های کانادا، انتاریو با حدود ۱۵۰۰ زمین قهوه‌ای در مرتبه اول و کبک با حدود هزار قطعه زمین در مرتبه دوم قرار دارد. اگر چه کبک از نظر تعداد، زمینهای قهوه‌ای کمتری دارد ولی مساحت این زمین‌ها در استان کبک بیشتر از انتاریو بیشتر است.
زمینهای قهوه‌ای (Brownfield) به اراضی اطلاق می‌شوند که بعد از یک فعالیت صنعتی، کشاورزی یا تجاری خاکشان آلوده شده است، قابل استفاده نیستند و رها شده‌اند. زمینهای قهوه‌ای به طور کلی به چهار دسته تقسیم‌بندی می‌شوند: زمینهای خالی، زمینهای متروک، زمینهای آلوده و زمینهای کم استفاده.
در حوزه خطرات محیط‌زیستی بیشتر آلودگی زمین‌ها به مواد شیمیایی مورد بحث قرار می‌گیرد. این آلودگی‌ها می‌توانند تهدیدی برای سلامت انسان‌ها باشند، پوشش گیاهی و حیوانی منطقه را تهدید کنند، آب‌های زیر زمینی را آلوده کنند، به سازه‌ها و ساختمان‌ها آسیب برسانند، زمین را دچار فرونشست کنند، باعث از دست رفتن حاصل‌خیزی زمین شوند یا آلودگی‌اشان به زمینهای اطراف گسترش یابد.
زمینهای قهوه‌ای به کارزار انتخابات پارلمانی نیز راه پیدا کرده‌اند. حزب کبکوآ در برنامه‌های محیط زیستی عنوان نموده است که در نظر دارد برای احیای مجدد زمینهای قهوه‌ای یا آلوده سرمایه‌گذاری کند.
چندی پیش نیز در پی گزارش‌های حاکی از دِپوی غیر قانونی نخاله‌های صنعتی، Isabelle Melançon وزیر محیط‌زیست کبک اعلام کرد که در نظر دارد پروژه‌ای را شروع کند تا اولین قدم برای حل معضل زمینهای آلوده در کبک باشد. فاز آزمایشی این برنامه، تمامی پروژه‌های ساخت و ساز در مونترال را موظف خواهد کرد تا از نرم افزارهایی استفاده کنند که امکان نظارت وردیابی نخاله‌های ساختمانی از برداشت و تا تخلیه، را ایجاد نماید.
مونترال گزت گزارش می‌دهد که سالانه ۲ میلیون تن خاک آلوده از کارگاه‌های ساختمانی در کبک حمل می‌شود که هیچ معلوم نیست که در نهایت مواد آلاینده آن‌ها جدا می‌شود و در مناطق تعیین شده دفن می‌گردند یا دفن غیر قانونی‌شان منبع آلودگی زمینهای بیشتری است.
زمین‌ها چطور آلوده می‌شوند؟
آلودگی خاک زمانی رخ می‌دهد که مواد شیمیایی ساخته دست بشر مانند هیدروکربن‌ها و فلزات سنگین، راهشان را به سمت زمین پیدا می‌کنند و باعث به هم خوردن تعادل طبیعی مواد موجود در خاک می‌گردند.
بیشترین مواد شیمیایی که در آلودگی خاک‌ها نقش دارند، هیدروکربن‌های نفتی، سرب، حلال‌ها، آفت‌کُش‌های شیمیایی و هیدروکربن‌ها معطر چند هسته‌ای نظیر نفتالین هستند.
علت اصلی آلودگی خاک اغلب کاربرد قبلی آن است. مکان‌های پیشین دفن زباله و تولید گاز می‌تواند باعث حضور گازهای سیانید و فِنُل در خاک شوند، موادی که برای موجودات زنده شدیدا سمی هستند.
مکان‌های پیشین دپو ضایعات می‌توانند سهم مهمی در میزان آلودگی کادمیم داشته باشند. کادمیم از موادی است که در مواجهه با سلول‌های زنده احتمال بروز سرطان را بسیار بالا می‌برد.
تجمع کانی‌ها (Mineralization) یا فاضلاب‌های صنعتی در مکان‌های پیشین استخراج فلزات، ممکن است به آلودگی زمین توسط روی یا مس منجر شوند که برای محصولات کشاورزی سمی هستند.
زمین‌هایی که با روشهای غیر ارگانیک زیر کشت رفته‌اند با آلودگی ناشی از آفتکشها و کودهای شیمیایی روبرو هستند. آفتکشها باعث مقاومت بیشتر بیماری‌های گیاه اعم از علف‌های هرز، حشرات، قارچ‌ها و باکتری‌ها می‌شوند. همچنین آلودگی ناشی از آفت‌کش‌های شیمیایی به راحتی می تواند وارد آب و خاک شود و برای دهه‌ها در آن منطقه بماند.
در موارد پیچیده‌تر ممکن است مشخص نباشد که منشا آلودگی زمین چیست بنابراین قبل از احیا آن، نیاز است که تحقیقات زمانبر و هزینه بری بر روی خاک منطقه صورت گیرد.
در تمام موارد ذکر شده، ازبین رفتن پوشش گیاهی و جنگل زدایی حاصل از آلودگی زمین، خود عامل تشدید کننده روند فرسایش زمینهای ضعیف شده بر اثر آلاینده‌هاست.
زمینهای آلوده چطور احیا می‌شوند؟
زمین‌هایی که آلوده می‌شوند نیازمند کارهای تخصصی فراوانی برای پاکسازی و احیا هستند. خاک آلوده باید برای میزان و نوع آلودگی‌اش در آزمایشگاه‌های تخصصی بررسی شود. درصد و درجه آلودگی‌اش مشخص شود و بر اساس نوع آلودگی روشی برای پاکسازی آن تعیین شود.
در سایت رسمی دولت کانادا قوانین مربوط به بررسی، برآورد و اولویت بندی زمینهای آلوده در قالب سیستم طبقه بندی ملی برای زمینهای آلوده ( NCSCS؛ National Classification System for Contaminated Sites ) ذکر شده است.
در برخی از موارد که خاک آلوده به مواد نفتی است، ممکن است با اعمال خاک ارگانیک (Compost) زمین قابل احیا باشد. اگر چه در اغلب موارد میزان این آلودگی‌ها نیز فراتر از آن است که با اضافه نمودن خاکهای ارگانیک برطرف شوند.
برای احیای مناطق آلوده با در صد مواد شیمایی بالا یا فلزات سنگین، ممکن است نیاز باشد که بخشی از خاک منطقه برداشته شود. واضح است که خاک برداشت شده نیز باید جایی دپو شود و این در واقع رفع آلودگی نیست بلکه انتقال آلودگی از محلی به محل دیگر است. همچنین فقط غلظت آلاینده‌ها در خاک نمی‌تواند مرجع میزان خطرات آن‌ها باشد، شدت اثر هر کدام از آلاینده‌ها نیز مهم است.
یکی از روشهای پایدار برای احیای زمین کاشت گیاهانی است که قادرند آلودگی زمین را جذب کنند. همچنین کاشت گیاهان در بسیاری از زمین‌هایی که به خاطر کاربردهای قبلی‌اشان فقیر شده‌اند و در معرض فرسایش قرار دارند، می‌تواند موجب یکپارچگی مجدد خاک گردد.
مساله این است که احیا زمین کاری نیست که به سرعت صورت پذیرد. پروژه پیچیده‌ای است که مدت‌های مدیدی کار تخصصی و آزمایشگاهی می‌طلبد و با صرف هزینه فراوان انجام می‌شود.
وظیفه شهروندان در مقابله با آلودگی خاک چیست؟
پروفسور Raymond C Loehr، کارشناس مدیریت زباله‌های خطرناک، می‌گوید که بزرگ‌ترین سوال در احیای زمینهای آلوده این است که چقدر پاکسازی کنیم که واقعا پاک شده باشد؟ این گفته می‌تواند توصیف خوبی از ناتوانی انسان در برگرداندن خاک به شرایط مطلوب قبلی‌اش شود.
اگر چه مقابله با آلودگی‌های عمده عزم دولت‌ها برای مصوب نمودن قوانین پیشگیرانه و مجهز بودن به سیستم‌های نظارتی و عملیاتی را می‌طلبد ولی شهروندان نیز می‌توانند سهم خود را با روشهای زیر ادا کنند:
• تمام روش‌هایی که باعث کاهش میزان زباله می‌شوند (کاهش دادن، استفاده مجدد و بازیافت) به کاهش حجم زباله‌های دفن شده و در نتیجه کاهش آلودگی زمین کمک شایانی می‌کند.
• تمام روش‌هایی که باعث می‌شود تا پسماند خانگیمان کمتر سمی باشد به کاهش آلودگی خاک کمک می‌کنند. برای این منظور می‌توانیم با خریدن محصولات تجزیه پذیر، دوستدار محیط زیست و غیر سمی پسماند خانگی خود را پاک‌تر کنیم. برای مثال به جای باتریهای یک بار مصرف که به خاطر مواد داخلشان آلودگی بالای خاک دارند از باتریهای قابل شارژ استفاده کنیم. همچنین در هنگام تعمیر وسایل نقلیه موتوری، روغن آن را با استفاده از سینی جمع کنیم تا مانع از ورود روغنهای صنعتی به خاک شویم.
• تمام روش‌هایی که میزان مصرف آفتکشها و کودهای شیمیایی را کم می‌کنند کمک شایانی در راستای محافظت از خاک هستند. با خرید محصولات ارگانیک، از کشاورزی با روشهای پایدار و کاهش آفتکشها و کودهای شیمیایی حمایت کنیم. برای ایجاد فضای سبز در اطراف خانه از گیاهانی که با شرایط آب و هوایی منطقه سازگار هستند و کمتر نیاز به کود و آفت کش دارند استفاده کنیم.
• تمام روش‌هایی که فاضلاب‌ها را کمتر به مواد شیمیایی آلوده می‌کنند به حفاظت از خاک کمک می‌کنند. برای این منظور می توانیم از مواد شوینده غیر سمی و دوستدار محیط زیست استفاده کنیم.
در سیاره‌ای با مساحت مشخص و محدود که هر لحظه بر جمعیتش افزوده می شود و فضا برای زندگی بیش از پیش کالایی ارزشمند می‌گردد، شاخص‌هایی که ما برای توسعه تعریف کرده‌ایم و سبک زندگی مصرفی‌امان نتیجه‌ای عکس به بار می آورد. با گسترش صنایع معدنی، نفتی، کارخانجات تولید انواع مواد شیمیایی و صنعتی شدن کشاورزی با انواع کودها و آفت کشهای شیمیایی، زمینهای قابل استفاده کم و کمتر می شود. بنابراین تغییر نگرش ما به کیفیت خاک سیاره محل سکونتمان اولین گام برای حفظ آن خواهد بود.
