پوریا ناظمی
چنگنامه ایرانیان – بخش ششم
در سال ۴۸۰ پیش از میلاد، در حالی که بادهای پاییزی بر تنگههای باریک بین جزیره سالامیس و سرزمین اصلی یونان میوزید، امواج دریا شاهد یکی از بزرگترین نبردهای تاریخ بشریت بودند. نبرد سالامیس، لحظهای تعیینکننده در تاریخ، نهتنها سرنوشت یونان باستان را تغییر داد، بلکه آینده تمدن غرب را شکل داد. این داستان، روایتی از شجاعت، استراتژی و تقابل دو امپراتوری عظیم است: پارسیان به رهبری خشایارشا، پادشاه مقتدر هخامنشی، و یونانیان متحد به فرماندهی تمیستوکلس، سیاستمدار و استراتژیست زیرک آتنی. این گزارش، مبتنی بر منابع تاریخی معتبر و دادههای مستند، داستان این نبرد، نتایج آن، زمینههای تاریخی و افسانهها و سوءتفاهمهای پیرامون آن را روایت میکند.
زمینه تاریخی: سایه امپراتوری پارسی بر یونان
در اوایل قرن پنجم پیش از میلاد، امپراتوری هخامنشی پارسیان، تحت رهبری خشایارشا، به یکی از قدرتمندترین قدرتهای جهان تبدیل شده بود. این امپراتوری پهناور، از هند تا مصر، زیر سلطه خشایارشا بود که عزم خود را جزم کرده بود تا یونان، مجموعهای از دولتشهرهای پراکنده اما سرسخت، را به زیر سلطه خود درآورد. این دومین تلاش پارسیان برای تسخیر یونان بود، پس از شکست داریوش اول در نبرد ماراتون (۴۹۰ پیش از میلاد). خشایارشا، با ارتشی عظیم که به گفته هرودوت، مورخ یونانی، به گفته هرودوت، مورخ یونانی، بیش از یک میلیون نفر بود (هرودوت در واقع این عدد را بیش از دو میلیون نفر اعلام میکند، هرچند بسیاری از مورخان مدرن مانند تام هالند و ریچارد بیلو این عدد را غیرواقعی دانسته و تخمینهایی بین ۱۰۰٬۰۰۰ تا ۳۰۰٬۰۰۰ نفر ارائه میدهند) به سوی یونان لشکرکشی کرد.
ارتش پارسیان پس از عبور از پل شناوری که بر روی هلسپونت (داردانل امروزی) ساخته شده بود، به سرعت به سمت جنوب پیش رفت. آتن، قلب فرهنگی یونان، به تصرف درآمد و معابد و بناهای آن به آتش کشیده شد. در این میان، یونانیان که در قالب اتحادی شکننده از دولتشهرها (مانند آتن، اسپارت و کورینت) گرد هم آمده بودند، در تنگنای سختی قرار داشتند. پس از شکست در نبرد ترموپیل، جایی که لئونیداس و ۳۰۰ اسپارتیاش در برابر پارسیان ایستادگی کردند، ناوگان متحد یونانی در تنگههای سالامیس گیر افتاده بود. این تنگه باریک، بین جزیره سالامیس و ساحل آتیکا، آخرین سنگر یونانیان در برابر نیروی دریایی عظیم پارسیان بود.
تمیستوکلس و استراتژی زیرکانه او
در این لحظه بحرانی، تمیستوکلس، سیاستمدار و ژنرال آتنی، نقشی کلیدی ایفا کرد. او که به خاطر هوش استراتژیک و دوراندیشیاش شهره بود، معتقد بود که آینده یونان در دریا رقم خواهد خورد. برخلاف برخی از متحدان یونانی که پیشنهاد عقبنشینی به سوی ایستموس کورینت را داشتند، تمیستوکلس اصرار داشت که ناوگان یونانی در تنگههای سالامیس بماند. او میدانست که ناوگان پارسی، با حدود ۸۰۰ کشتی (در مقایسه با ۳۸۰ کشتی یونانی)، از نظر تعداد برتری دارد، اما در تنگههای باریک سالامیس، این برتری به نقطه ضعف تبدیل میشود. (برخی منابع مانند هرودوت رقم اولیه را تا ۱۲۰۰ کشتی ذکر کردهاند، اما تحلیلگران مدرن بر سر رقم واقعیتری میان ۶۰۰ تا ۸۰۰ کشتی توافق دارند)
تمیستوکلس نقشهای جسورانه طراحی کرد. او با فرستادن پیامی جعلی به خشایارشا، که توسط یک برده به ظاهر فراری منتقل شد، پارسیان را فریب داد تا باور کنند یونانیان قصد فرار دارند. خشایارشا، که از تپهای مشرف به تنگه نظارهگر بود، دستور داد ناوگانش به سرعت وارد تنگه شود تا یونانیان را محاصره کند. اما این دقیقاً همان چیزی بود که تمیستوکلس میخواسته بود. کشتیهای پارسی، که به دلیل تعداد زیادشان در فضای تنگ دچار ازدحام شدند، نمیتوانستند بهخوبی مانور دهند. در مقابل، تریرمهای یونانی—کشتیهای سبک و سریع با سه ردیف پارو—با چابکی به کشتیهای پارسی حمله کردند، آنها را به صخرهها کوبیدند و بسیاری را غرق کردند.
نبرد در تنگهها
نبرد سالامیس در سپتامبر ۴۸۰ پیش از میلاد در تنگههای باریک آغاز شد. در حالی که خشایارشا از تخت طلاییاش بر فراز تپه نظاره میکرد، ناوگان پارسی در دام افتاد. کشتیهای یونانی، که توسط آتنیها، اسپارتیها و دیگر دولتشهرها هدایت میشدند، با نظم و هماهنگی به دشمن حمله کردند. هرودوت گزارش میدهد که آرتمیزیا، ملکه هالیکارناس و یکی از فرماندهان پارسی، در این نبرد حضور داشت و حتی یکی از کشتیهای پارسی را برای فرار غرق کرد، که این عمل باعث تحسین خشایارشا شد. با این حال، این شجاعتهای فردی نتوانست جلوی فاجعه را بگیرد. صدها کشتی پارسی غرق شدند یا به اسارت درآمدند، در حالی که یونانیان تلفات اندکی داشتند.
این نبرد یک شکست ویرانگر برای پارسیان بود. ناوگان عظیم آنها، که برای تأمین لجستیکی ارتش خشایارشا حیاتی بود، به شدت تضعیف شد. بدون پشتیبانی دریایی، ارتش پارسی نمیتوانست بهراحتی در یونان بماند. خشایارشا، که از این شکست شوکه شده بود، تصمیم گرفت با بخش بزرگی از ارتش خود به آسیا بازگردد و ژنرال خود، ماردونیوس، را برای ادامه جنگ در یونان باقی گذاشت. اما این تصمیم سرآغاز پایان تهاجم پارسیان بود. سال بعد، در نبرد پلاته (۴۷۹ پیش از میلاد)، ماردونیوس شکست خورد و تهدید پارسیان علیه یونان برای همیشه پایان یافت. در همان زمان، ناوگان یونانی در نبرد میکاله نیز پیروزی مهمی به دست آورد که مکمل شکست زمینی پارسیان بود.
نتایج و اهمیت نبرد
نبرد سالامیس نقطه عطفی در تاریخ بود. این پیروزی نهتنها از سقوط کامل یونان جلوگیری کرد، بلکه به دولتشهرهای یونانی اعتمادبهنفس داد تا اتحاد خود را تقویت کنند. آتن، که ناوگانش نقش اصلی را در این پیروزی ایفا کرده بود، به قدرت دریایی برتر مدیترانه تبدیل شد و عصر طلایی خود را آغاز کرد. این نبرد همچنین به پارسیان نشان داد که یونان، با وجود پراکندگی سیاسیاش، نیرویی غیرقابل تسخیر است.
از نظر استراتژیک، سالامیس نشان داد که هوش و تاکتیک میتواند برتری عددی را خنثی کند. تمیستوکلس با استفاده از جغرافیای تنگه و فریب دشمن، الگویی برای نبردهای دریایی آینده ایجاد کرد. این پیروزی همچنین به ظهور تمدن یونانی بهعنوان مهد فلسفه، دموکراسی و هنر کمک کرد، که تأثیرات آن تا امروز در فرهنگ غرب دیده میشود.
افسانهها و سوءتفاهمها در طول تاریخ
نبرد سالامیس، با وجود اهمیت تاریخیاش، در طول قرنها با افسانهها و سوءتفاهمهایی همراه بوده است. یکی از رایجترین افسانهها، که عمدتاً از گزارشهای هرودوت سرچشمه میگیرد، تعداد عظیم ارتش و ناوگان پارسیان است. هرودوت ادعا کرد که ارتش خشایارشا بیش از یک میلیون نفر بود، اما مورخان مدرن، مانند ریچارد بیلو در کتاب تاریخ جنگهای پارسی، این عدد را به حدود ۲۰۰,۰۰۰ نفر کاهش دادهاند. این بزرگنمایی احتمالاً برای تقویت غرور یونانیان و نمایش عظمت پیروزیشان بوده است.
یکی دیگر از سوءتفاهمها، نقش آرتمیزیا، ملکه هالیکارناس، است. هرودوت او را بهعنوان یک فرمانده شجاع و باهوش توصیف کرد، اما برخی داستانهای بعدی او را بهعنوان یک شخصیت نیمهاسطورهای به تصویر کشیدند که گویی تنها زن در میان پارسیان بود. هرچند داستانهای بعدی او را بهعنوان یک شخصیت نیمهاسطورهای واقعیت تاریخی نشان میدهد که ناوگان پارسی ترکیبی از فرماندهان زن و مرد از سرزمینهای تابع گوناگون بود، از جمله فنیقیها، مصریها و ایونیها که هر کدام انگیزههای سیاسی و منطقهای متفاوتی داشتند.
همچنین، برخی روایتهای یونانی، مانند نمایشنامه پارسیان اثر آیسخولوس، این نبرد را بهعنوان پیروزی خیر بر شر یا تمدن بر بربریت به تصویر کشیدهاند. این دیدگاه، که پارسیان را “وحشی” و یونانیان را “متمدن” نشان میداد، بخشی از تبلیغات یونانی برای تقویت هویت ملی بود. در حقیقت، امپراتوری هخامنشی یکی از پیشرفتهترین تمدنهای زمان خود بود، با سیستمهای پیچیده حکومتی و فرهنگی غنی.
در قرون وسطی و دوران مدرن، داستان سالامیس گاهی بهعنوان نمادی از پیروزی غرب بر شرق تفسیر شد، که این دیدگاه نیز با واقعیت تاریخی سازگار نیست. نبرد سالامیس نه یک درگیری تمدنی، بلکه یک تقابل استراتژیک بین دو قدرت بود که هر یک نقاط قوت و ضعف خود را داشتند. در حقیقت، امپراتوری هخامنشی یکی از پیشرفتهترین تمدنهای زمان خود بود و علیرغم این شکست، تا دههها بعد همچنان قدرت اول منطقه باقی ماند و نشان داد که شکست در یک نبرد لزوماً پایان نفوذ یک تمدن نیست.
پایان یا آغاز؟
نبرد سالامیس، بیش از یک پیروزی نظامی، لحظهای بود که تاریخ را تغییر داد. در تنگههای باریک سالامیس، تمیستوکلس و یارانش با شجاعت و هوش، آیندهای را برای یونان رقم زدند که به شکوفایی تمدن غرب منجر شد. این نبرد نهتنها پارسیان را از یونان عقب راند، بلکه به دولتشهرهای یونانی نشان داد که اتحاد و استراتژی میتواند بر هر دشمنی غلبه کند. اما داستان سالامیس تنها درباره پیروزی نیست؛ بلکه درباره درسهایی است که از آن آموختهایم: اهمیت هوش استراتژیک، خطرات غرور بیش از حد، و نیاز به بازنگری افسانههایی که تاریخ را تحریف میکنند.
نیروانا احسانی
تحریریهی «مداد»
