زینب یوسف‌زاده
بخش عمده‌ای از مواد مصرفی روزانه ما را مواد شوینده و بهداشتی تشکیل می‌دهند. همراه با افزایش مصرف، هرروز انواع جدید و تخصصی شده آنها وارد بازار میشوند؛ مایع لباس شویی برای پارچه‌های جین، رنگی یا تیره، لکه‌برها، نرم‌کننده‌ها، سفیدکننده‌ها، جلادهنده‌ها، جرم‌برها، انواع صابون‌ها، شامپوها، خمیردندان‌ها که صنعت بسیار بزرگی را تشکیل می‌دهند.
در سال 2016 حجم بازار مواد شوینده 25 میلیارد دلار برآورد شده بود و این میزان تا سال 2022 به 33 میلیارد دلار در جهان می‌رسد.
تبلیغات فراوانی هر روز ما را مجاب می‌کند که نوع تازه‌ای از این مواد را امتحان کنیم. به سبب انواع گوناگون و حجم وسیع تبلیغات، انتخاب آنها هر روز گیج‌کننده‌تر می‌شود.
متاسفأنه در میان تمام معیارهایی که برای خرید محصولات شوینده کمتر تبلیغ می‌شود زیست سازگاری آنها است. همانطور که میدانیم اغلب این مواد در نهایت با آب شسته میشوند و از طریق فاضلابها به آبهای جاری و زیر زمینی راه می‌یابند. این پسماندی است که چون به سرعت از جلو چشمانمان محو می‌شود، مانند سایر زباله‌ها توجهمان را جلب نمی‌کند، در حالیکه آبهای آلوده به مواد شیمیایی شوینده آسیب‌های زیادی به محیط زیست ما وارد می‌کنند.
ماهی‌هایی که در آب خفه میشوند
ترکیبات فسفر، نیتروژن و آمونیا موادی هستند که به طور گسترده در مواد شوینده مورد استفاده قرار میگیرند. این مواد به رشد گیاهان در کشاورزی کمک می‌کنند. اما وقتی همراه فاضلاب وارد رودها میشوند، موجب رشد بیش از اندازه جلبک‌ها در اکوسیستم رودخانه می‌گردند. افزایش جلبک‌ها موجب افزایش مصرف اکسیژن محلول در آب می‌شود. همچنین مرگ حجم عظیمی از جلبک‌ها و تجزیه آنها میزان مصرف اکسیژن حل شده در آب را افزایش می‌دهد.
کمبود اکسیژن باعث خفگی و مرگ سایر آبزیان می‌شود. این پدیده را تغذیه‌گرایی (Eutrophication ) می‌نامند که عامل از دست رفتن تعداد زیادی از ماهی‌ها در آبهای شیرین است.
آب‌هایی که بوی بد می‌دهند
مواد موثری از دسته APE (آلکیل فنول اتوکسیلات) ها در بسیاری از شوینده‌ها وجود دارند که روی کشش سطحی آب اثر می‌گذارند و عامل جدایی لکه از روی پارچه هستند. آنها در آبی که در آن شستشو می‌کنیم به صورت شیمیایی تجزیه میشوند اما مواد باقی‌مانده حاصل از این پروسه شیمیایی غیر قابل تجزیه هستند. این مواد بعد از ورود به فاضلاب، به صورت یک سم همیشگی، تهدیدکننده زیست گونه‌هایی از آبزیان و گیاهان اطراف حوزه آبی میشوند. برای مثال این مواد بر روی هورمونهای تولید مثل بسیاری از آبزیان اثر منفی می‌گذارند.
همچنین این مواد که به سورفاکتنت (Surfactant) ها نیز مشهورند در سطح آب جمع می‌گردند و مانع رسیدن هوا به سطح زیرین خود میشوند. این پدیده باعث می‌شود که تجزیه مواد در آب به صورت بی‌هوازی صورت پذیرد و نشانه آن نیز بوی گندیدگی در کنار آبی است که سطح آن کدر و خاکستری شده است.
CFC ها و ازن
CFC (کلروفلئوروکربن) ها مواد فعالی هستند که عموماً در اسپری‌های آئروسل (aerosol)، مانند بعضی از اسپری‌های تمیز کننده سطوح فلزی، به کار گرفته میشوند. این مواد با ازن جو ترکیب می‌گردند و آن را رقیق می‌کنند. ازن محافظت کننده زمین در مقابل اشعه ماورابنفش خورشید است. سال‌هاست هشدارهای جدی در خصوص آسیب به لایه ازن داده می‌شود. خوشبختانه به سبب این هشدارها امروزه استفاده از CFC ها در اسپری‌ها به شدت محدود شده است.
میکروپلاستیک‌ها
برخی از خمیردندان‌ها و شامپوهایی که امروزه مصرف می‌کنیم دارای ذرات ریز پلاستیک هستند که همراه فاضلاب در آبها منتشر میشوند. این مواد علاوه بر پیچیده‌تر کردن آلودگی پلاستیکی در آبها، توسط آبزیان و پرندگان خورده میشوند و موجب مرگ تدریجی‌شان می‌گردند.
بسته بندی‌های بی‌شمار تجزیه‌ناپذیر
بسته بندی‌های پلاستیکی و تجزیه‌ناپذیر مواد شوینده،با افزایش مصرف آنها، افزایش یافته و این صنعت را به یکی از منابع تولید زباله در جهان تبدیل کرده است. با اینکه بسیاری از این مواد در گروه پلاستیک‌های قابل بازیافت قرار دارند ولی عملاً بخش قابل توجهی از زباله‌های پلاستیکی جهان بازیافت نمی‌شوند و همچنین روند بازیافت خود یک فرایند انرژی‌بر است.
چه باید کرد؟
جهت کاهش اثرات منفی مواد شوینده بر آب، آبزیان و خاک، دولت‌ها قوانینی وضع کرده‌اند. برای مثال فاضلابها قبل از ورود به رودخانه‌ها باید تا حدودی تصفیه گردد و میزانی از مواد مضر آن گرفته شود. دولت کانادا در سایت خود برای محدود کردن میزان فسفات‌ها در مواد شوینده قوانینی دارد.
همانطور که میدانیم این قوانین برای حفظ سیاره کافی نیستند و هر روزه شاهد اتفاقات ناگواری برای محیط زیستمان هستیم. همچنین سموم مواد شوینده که در آبها رها میشوند از طریق زنجیره غذایی دوباره به خوراکمان باز می‌گردند. بسیاری از دوستداران محیط زیست به دلایلی که ذکر شد، سعی می‌کنند مصرف و یا اثرات مخرب مواد شوینده را تا می‌توانند کاهش دهند. به همین منظور راههای زیر می‌تواند مورد استفاده این افراد قرار گیرد.
از تمیزکننده‌های طبیعی استفاده کنیم
آب لیموترش، سرکه و جوش شیرین می‌توانند به عنوان تمیز کننده‌های طبیعی عمل کنند. فرمول و کاربرد آنها برای پاک کردن سطوح فلزی، سرویس‌های بهداشتی، شیشه، کاشی و حتی لباس با یک جستجو ساده در شبکه‌های مجازی قابل دسترسی است. برای مثال به این نوشته نگاهی بیاندازیذ.
به برچسب مواد شوینده توجه کنیم
علاوه بر آن که به کلمه زیست سازگار (Eco-Friendly) بر روی برچسب مواد شوینده‌ها دقت می‌کنیم موارد زیر را هم در نظر داشته باشیم:
- تا جای ممکن موادی که بر روی برچسب آنها خطر سمی بودن قید شده انتخاب نکنیم و مشابههای غیرسمی را خریداری کنیم.
- از شوینده‌های حاوی میکروپلاستیک استفاده نکنیم.
- تا جای ممکن از شوینده‌هایی که روی برچسب آنها no phosphates (بدون فسفات)، APE-free و plant-based (مبنای گیاهی) قید شده خریداری کنیم.
- در انتخاب مواد شوینده plant-based را نسبت به petroleum-based (مبنای نفتی) در اولویت قرار دهیم.
زباله حاصل از بسته‌بندی را کاهش دهیم
- تا جای ممکن مواد شوینده مصرفی مانند مایع ظرفشویی را در حجم‌های بزرگتر خریداری کنیم و برای استفاده روزمره در ظرف‌های کوچکتر قبلی بریزیم.
- مواد شوینده را از فروشگاه‌هایی که این مواد را به صورت فله می‌فروشند خریداری کنیم. برای این منظور می‌توانیم ظرف‌های قبلی شوینده‌ها را از مخازن شیرداری که در این فروشگاه‌ها وجود دارد، مجدداً پر کنیم و هزینه کالا را بر مبنای اختلاف وزن پر و خالی ظرف پرداخت کنیم.
علاوه بر راههای سنتی و خلاقانه بسیاری که برای رفع لکه‌ها بدون مواد شوینده وجود دارد، در حال حاضر تکنولوژیهای جدیدی مانند توپهای “Crystal Wash” به بازار آمده‌اند که حاوی گلوله‌های سرامیکهای ویژه کوچکی هستند و می‌توانند بارها و بارها به جای مایع شوینده برای تمیز کردن لباس‌ها در ماشین لباسشویی مورد استفاده قرار بگیرند.
هر قدمی که به سوی حفظ محیط زیست برمی‌داریم شاید برای ما که به راحت طلبی مدرن عادت کرده‌ایم اندکی سخت باشد ولی به زحمتش می‌ارزد. زیرا وقتی که فلس ماهی‌ها در آبهای شفاف برق بزند و رشته پیوند ما با طبیعت اطرافمان برجا باشد، پاکی خانه‌هایمان معنای زیباتری خواهد یافت.
