زینب یوسف‌زاده
بعد از کشف DNA در ابتدای قرن بیستم و پیشرفت‌های متعددی که در دهه ۷۰ در علم ژنتیک صورت گرفت، راه برای تغییر ژنتیکی غذاها هموار شد. در سال 1983 اولین گیاه مهندسی ژنتیکی شده تولید شد و در سال ۱۹۹۴ برای اولین بار محصول گوجه فرنگی اصلاح ژنتیکی شده در بازار به فروش رفت.
Genetically Modified Organism) GMO) ، به تغییر، اصلاح یا جابجایی DNA ژنهای یک ارگانیسم (گیاه، حیوان، باکتری، قارچ و غیره) با استفاده از تکنیک‌های مهندسی ژنتیک و برای رسیدن به یک هدف خاص گفته می‌شود. بر این اساس غذای اصلاح ژنتیکی شده یا تراریخته، غذایی با منشأ گیاهی یا حیوانی است که به منظور کنترل صفات آن نظیر حجم محصول، ماندگاری، شکل، اندازه، بو، طعم و رنگ، ژن‌هایش تغییر یافته و یا در فرایند تولید آن از ارگانیسم‌های تغییر ژنتیکی یافته، استفاده شده است.
محصولات تراریخته در حال حاضر گسترش بسیار وسیعی یافته‌اند. در کشورهایی مانند برزیل، آمریکا، کانادا و آفریقای جنوبی کشت بذرهای تراریخته در سطح وسیعی انجام می‌شود. همچنین بخش اعظم غذای دام در کشور آمریکا از ذرت و سویای تراریخته تأمین می‌گردد.
امروزه اغلب مردم تولیدکنندگان غذای خود نیستند و ناگزیر مواد غذایی ارائه شده توسط تولیدکنندگان عمده را مصرف می‌کنند. از آنجا که غذا با زیست سالم انسان‌ها ارتباط مستقیم دارد، کیفیت مواد غذایی موضوعی جنجالی در بسیاری از محافل است. بر همین اساس غذاهای اصلاح ژنتیکی شده نیز با توجه به تأثیرشان بر سلامت افراد و محیط زیست، تبدیل به موضوع بحث‌های تخصصی از یک طرف و اعتراضات مردمی از طرف دیگر شده‌اند.
آنها که GMO را برای حیات بشر لازم می‌دانند، چه می‌گویند؟
مهمترین دلیلی که برای دستکاری ژنتیکی محصولات غذایی مطرح می‌شود موضوع امنیت غذایی است که با نگاهی به افزایش جمعیت معنی می‌یابد.
آمارها نشان می‌دهد در سال ۱۸۰۰ میلادی جمعیت کره زمین کمتر از یک میلیارد نفر بوده است که بعد از گذشت کمی بیش از دویست سال از مرز هفت و نیم میلیارد گذشته است. با اینکه نرخ رشد جمعیت کاهش چشمگیری یافته ولی همچنان طی سال‌های آینده بر تعداد انسان‌های روی زمین افزوده خواهد شد و پیش‌بینی می‌شود که در سال ۲۱۰۰ جمعیت زمین به بیش از ۱۱ میلیارد نفر برسد.
بیشتر محققانی که در زمینه GMO و رشد آن در کشاورزی، دامپروری و صنعت دارو فعالیت دارند، هدف والای مهندسی ژنتیک محصولات غذایی را کمک به ریشه‌کنی گرسنگی در جهان می‌دانند. از آنجا که منابع جهان محدود است و هر روز نیاز به غذا بیشتر و بیشتر می‌شود، راهکار برون رفت از این بحران، تولید هر چه بیشتر غذا با منابع طبیعی ثابت است. بنابراین با تغییرات ژنتیکی، گیاهان نسبت به انواع آفات مقاوم می‌گردند، بر میزان رشد و محصول‌دهی آنها افزوده می‌گردد یا مقاومت آنها در برابر تغییرات اقلیم بالا می‌رود.
مهندسان ژنتیک معتقدند که بذرهای اصلاح شده که در مقابل آفات و تغییرات آب و هوایی مقاوم شده‌اند، به کشاورزان در مناطق فقیرنشین جهان کمک می‌کنند که عواید خود از کار کشاورزی را افزایش دهند و بنابراین به آنها در فائق آمدن به فقر یاری می‌رسانند.
همچنین فعالان عرصه مهندسی ژنتیک بر این باورند که تغییرات ژنتیکی می‌تواند از میزان مصرف آفت کش‌ها و کودهای شیمیایی بکاهد و نسبت به دیگر روش‌های کشاورزی، تخریب زیست محیطی کمتری داشته باشد.
آنها که GMO را خطرناک می‌دانند، چه می‌گویند؟
محصولات تراریخته و رشد شتابناک آن در جهان مخالفان سرسختی دارد. به طوریکه در بسیاری از کشورها مانند برخی کشورهای اروپایی، آسیا و روسیه، کاشت یا واردات این محصولات ممنوع است. مخالفان GMO ابهام و عدم اطمینان عمیقی نسبت به نتایج گسترش این محصولات در آینده دارند.
مطالعاتی وجود دارد که نشان می‌دهد محصولات تراریخته بعد از ورود به بدن حیوانات آزمایشگاهی بر روی میکروارگانیسمهای داخلی آنها اثر می‌گذارد و عوارضی از قبیل آسیبهای اندامی، اختلالات دستگاه گوارش و سیستم ایمنی بدن، پیری زودرس و ناباروری را پدید می‌آورد.
هنوز به طور قطع ثابت نشده است که بذرهای تراریخته در مقایسه با سایر روش‌های کشاورزی به افزایش محصول کشاورزان کمک کند. مشکل دیگر آن است که در بسیاری از موارد کشاورزان به جای استفاده از بذر بدست آمده از محصول سال قبل، مجبور خواهند بود که سالانه بذر مورد نیاز خود را خریداری کنند. چرا که محصول برخی از بذرهای اصلاح ژنتیکی شده عملا امکان کاشت دوباره را ندارند و این به معنای وابسته شدن کشاورزان به شرکت‌های بزرگ تولیدکننده بذرها و آفت‌کش‌های تراریخته خواهد بود.
بسیاری از مخالفان معتقدند که ادعای بشردوستی شرکت‌های عرضه کننده محصولات تراریخته، فریب‌کارانه به نظر می‌آید چرا که تولیدکنندگان این نوع محصولات در مقابل خواست عمومی برای قید کردن GMO بر روی محصولاتشان مقاومت می‌کنند و آن را برای کاهش فروش محصولاتشان خطرناک می‌دانند.
فعالان محیط زیست درباره خطرات GMOچه می‌گویند؟
نتایج ناشناخته و خارج از کنترل GMOها، نگرانی‌های بسیاری را در کسانی برمی‌انگیزد که تخریب سریع محیط زیست دغدغه اصلی آنهاست. مشاهده شده است که ژنهای تغییر یافته داخل بذرهای یک مزرعه از طریق گرده‌افشانی از محدوده زمین کشت شده فراتر رفته‌اند و آثار خود را در گیاهان اطراف برجا گذاشته‌اند و یا حتی علفهای هرز را در مقابل آفت‌کش‌ها مقاوم کرده‌اند.
همچنین این امکان وجود دارد که GMO ها در اختلاط با ارگانیسم‌های دیگر نظیر باکتریها به گونه‌های جدیدی تبدیل شوند که حتی در آزمایشگاه نیز تولید نشده‌اند و صفات و آثارشان کاملا ناشناخته است. این می‌تواند به معنای خطر جدی برای گونه‌هایی باشد که بر اساس سیر طبیعی اکوسیستمها تکامل یافته‌اند.
برخلاف ادعای موافقان محصولات تراریخته، بذرهای اصلاح ژنتیکی شده کشاورزان را به طور کامل از آفت‌کش‌های شیمیایی بی‌نیاز نمی‌کند بلکه آنها ناچار خواهند بود از آفت‌کش‌های ویژه این‌گونه محصولات استفاده کنند.
برای مثال، آثار سوء این آفت‌کش‌ها تعداد پروانه‌های مونارک در مزارع ذرت تراریخته در مکزیک را به طور نگران کننده‌ای کاهش داده است. همچنین بسیاری از محصولات تراریخته که از خود آفت‌کش ترشح می‌کنند به حشرات مفیدی که لزوماً آفت گیاه نیستند نیز آسیب وارد می‌کنند و در نتیجه گرده‌افشانی طبیعی بین گیاهان توسط حشرات و زنجیره ظریف و پیچیده غذایی اکوسیستمها با تهدید مواجه می‌شوند.
قرن‌هاست که علم با اصول ساده‌سازی شده خود، در درون سیستم پیچیده‌ای به نام طبیعت بی‌محابا می‌راند و به بهای تخریب آن از آن بهره‌برداری می‌کند. آثار این تخریب امروزه با افزایش دمای زمین، کاهش آب آشامیدنی، افزایش آلودگی و از دست رفتن گونه‌های طبیعی برای ما نمود پیدا کرده است. تعداد زیادی از دستاوردهای علم بشر که سیستم اقتصادی از آن حمایت کرده و صنعت آن را به تولید انبوه رسانده، حالا بلای جان جمعیتِ در حال انفجارِ کره زمین شده است. سیاره‌ای که در نقطه‌ای از آن غذای زیادی بلااستفاده دور ریز می‌شود و برای ریشه‌کنی گرسنگی در جای دیگر، محصولات تراریخته تجویز می‌گردد. بنابراین کاملا بدیهی است که در مقابل تغییر بزرگی مانند اصلاح ژنتیکی بی‌اعتمادی بزرگی وجود داشته باشد، چرا که هنوز نتایجش به دقت مورد آزمون قرار نگرفته، برخی از آثار ویران کننده‌اش پدیدار شده و عوارض جانبی‌اش به سرعت می‌تواند از کنترل خارج گردد.
