پوریا ناظمی
مقارنه سیاره‌ها اصطلاحی است که ستاره‌شناسان و رصدگران برای شرایطی استفاده می‌کنند که دو – یا چند – جرم سماوی از دید ما ناظران زمینی در فاصله اندکی از یکدیگر قرارگرفته باشند. این مقارنه را نباید با اصطلاح مقارنه که برای بیان موقعیت مداری سیاره نسبت به خورشید و زمین استفاده می‌شود اشتباه کرد.
فاصله ستاره‌ها از ما به‌قدری دور است که حرکت آن‌ها برای ما قابل‌تشخیص نیست اما سیاره‌ها در بازی و سماع بی‌نظیر خود به دور خورشید، هر بار و هرروز از دید ما ناظران زمینی در موقعیتی متفاوت از آسمان دیده می‌شوند و ممکن است در این مسیر گاه در کنار هم قرارگرفته یا در جوار ستاره یا خوشه ستاره‌ای دیگری جای بگیرند. گاهی ممکن است در نزدیکی ماه یا خورشید قرارگرفته یا حتی از مقابل خورشید عبور کنند (گذر سیاره‌ها) یا در پشت ماه پنهان شوند (اختفا).
مشتری که بزرگ‌ترین سیاره منظومه شمسی است حدود هر ۱۲ سال زمینی یک‌بار به دور خورشید می‌چرخد و زحل، ارباب حلقه‌های منظومه ما و دومین سیاره غول‌پیکر و گازی منظومه شمسی نیز هر ۲۹ سال زمینی یک‌بار به دور خورشید می‌چرخد و دراین‌بین رقص سه‌گانه این دو سیاره با زمین باعث بروز چنین مناظری چشمگیر می‌شود.
اگرچه تأکید بر این امر بدیهی ضروری است که این دو سیاره درواقع حدود ۶۵۰ میلیون کیلومتر در هنگام مقارنه باهم فاصله‌دارند؛ بنابراین لازم نیست همانند طالع‌بینان قدیم نگران تأثیری واقعی بر منظومه باشید و تنها می‌توان از منظره‌ای باشکوه در آسمان شب لذت برد.
این اتفاق غریبی نیست و هر از چند گاهی در آسمان شاهد روی دادن آن هستیم. ماه در طول هر دوره سفر خود از مقابل سیاره‌ها یا اجرام سماوی مختلف عبور می‌کند (البته با فواصل مختلف.)
مقارنه دو سیاره غول‌پیکر منظومه شمسی، مشتری و زحل نیز پدیده غریبی به‌خودی‌خود نیست. حدود هر ۲۰ سال یک‌بار این دو سیاره آن‌قدر – از دید ناظران زمینی – به هم نزدیک می‌شوند که منظره‌ای دیدنی در آسمان شب را رقم بزنند.
بااین‌وجود مقارنه پیش رو، مقارنه‌ای به معنی واقعی کلمه، تاریخی است.
مقارنه دو سیاره مشتری و زحل که در شب ۲۱ دسامبر و شب یلدا به اوج خود می‌رسد از سال ۱۶۲۳ میلادی تاکنون بی‌سابقه بوده است. به‌عبارت‌دیگر آخرین باری که این دو این‌قدر نزدیک به هم بودند در زمان سلطنت شاه‌عباس بزرگ بوده است.
بر اساس محاسبه‌ها این مقارنه که شب ۲۱ دسامبر و شب یلدا به اوج خود می‌رسد از سال ۱۶۲۳ میلادی تاکنون بی‌سابقه بوده است. به‌عبارت‌دیگر آخرین باری که این دو این‌قدر نزدیک به هم بودند در زمان سلطنت شاه‌عباس بزرگ بوده است. در آن زمان تنها ۱۴ سال از زمانی می‌گذشت که گالیله اولین تلسکوپ خود را به‌سوی آسمان گرفته بود. بااین‌وجود آن مقارنه از دید تقریباً همه مردمان زمین ناپدید مانده بود. به این دلیل که در هنگام مقارنه مشتری و زحل در حدود ۱۳ درجه با خورشید قرار داشتند و درخشش آن‌ها زیر سایه درخشش خیره‌کننده خورشید از چشمان پنهان می‌ماند.
اگر از آن تاریخ به عقب برویم به گفته امی اولیور یکی از ستاره شناسان مرکز اخترفیزیک هاروارد و اسمیتسونی، آخرین باری که این دو سیاره چنین به هم نزدیک شده بودند در سال ۱۲۲۶ بوده است. به عبارتی سال ۶۰۵ خورشیدی و در همان ایامی که مولانا، به‌تازگی عازم قونیه شده بود. اگرچه این اتفاق چند سالی پیش از ملاقات تاریخی شمس و مولانا و شیفتگی مولوی اتفاق افتاده است اما شاید زمانی که مولانا در غزل خود اشاره می‌کند که:
«مشتری اسب دوانید سوی پیر زحل که جوانی تو ز سر گیر و بر او مژده بیار»
یاد و خاطره این رویداد را در ذهن داشته است.
بار دیگری که مشتری و زحل چنین به هم نزدیک می‌شوند سال ۲۰۸۰ خواهد بود و به همین دلیل برای بسیاری ما این اولین و آخرین فرصتی است که می‌توانیم این دو سیاره باشکوه منظومه شمسی را چنین نزدیک به هم تماشا کنیم.
این بار وقتی این دو به ملاقات هم می‌روند، در نزدیک‌ترین حالت تنها یک‌دهم درجه قوس از هم فاصله خواهند داشت؛ یعنی فاصله ظاهری که ما میان مشتری و زحل می‌بینیم تنها یک‌پنجم قطر ماه کامل است.
رقص مشتری و زحل تا شب یلدا
Skyatnightmagazine / Credit: Pete Lawrence
در شب ۲۱ دسامبر کافی است بلافاصله پس از غروب خورشید به افق غرب – جنوب غرب نگاه کنید. با چشمان غیرمسلح این دو سیاره درخشان را می‌توانید در نزدیکی هم مشاهده کنید. البته لازم نیست تا آن روز صبر کنید. از همین شب‌ها هم می‌توانید هر شب رقص این دو سیاره زیبا را در آسمان دنبال کنید. آن‌ها هر شب اندکی به هم نزدیک‌تر می‌شوند تا درنهایت به اوج مقارنه برسند.
اگر به دوربین دوچشمی یا تلسکوپی کوچک دسترسی دارید در استفاده از آن برای دیدن این منظره تعلل نکنید. شاید با کمک دوربینی دوچشمی بتوانید چندتایی از اقمار درخشان مشتری را نیز مشاهده کنید. همچنین اگر به تلسکوپی قوی‌تر دسترسی دارید منظره خیره‌کننده زحل به همراه حلقه‌هایش در کنار مشتری در انتظار شما است. (البته بسته به بزرگنمایی که استفاده می‌کنید شاید در یک میدان دید قرار نگیرند.)
همچنین اگر به عکاسی علاقه دارید این فرصت را از دست ندهید. نزدیکی این دو به افق باعث می‌شود بتوانید نزدیکی آن‌ها را بر فراز عوارض طبیعی و شهری ثبت کنید.
آیا این ستاره معروف تولد مسیح است که دوباره ظهور کرده است؟
در بسیاری از خبرها شاید دیده باشید که از این اتفاق به بازگشت ستاره کریسمس یادشده است. مطابق داستان‌های کتاب مقدس در نزدیکی تولد حضرت مسیح، ستاره‌ای درخشان در آسمان ظاهر شد که موبدان و مغان آن را بشارتی بر تولد او دانستند و ازجمله سه مغ معروف به همراه هدایایی، با راهنمایی این ستاره عازم ملاقات مسیح که قرار بود به دنیا بیاید شدند.
درباره ماهیت آن ستاره فرضیات مختلفی وجود دارد. اول‌ازهمه باید به یاد داشت که تولد حضرت مسیح مطابق نظر مورخان در ماه دسامبر و شب کریسمس نیست. درواقع تا قرن چهارم میلادی، مسیحیان این تاریخ را برای تولد مسیح گرامی نمی‌داشتند و حدس زده می‌شود تولد او در تابستان بوده باشد. از قرن چهارم به دلایل مختلف و به قول برخی از محققان با الهام از تولد میترا و نور – که ما با مراسم یلدا گرامی می‌داریمش – تولد مسیح را در این تاریخ تثبیت کردند.
درباره ماهیت آن ستاره نیز داستان‌های فراوانی است ازجمله اینکه ممکن است آن ستاره ابر نواختری بوده باشد یا شاید مقارنه‌ای میان سیارات مشتری و زحل و حتی شاید احتمال مقارنه‌ای سه‌گانه. بررسی‌های برخی از ستاره شناسان نشان می‌دهد احتمالاً هیچ‌یک از این موارد با واقعیت تاریخی تطابق ندارد و ستاره بیت اللحم را باید به معنی نمادینش برداشت کرد.
حال آسمان در شب یلدا، منظره‌ای خیره‌کننده را برای ما فراهم آورده است. شاید گذشتگان این رویداد را خبر از حادثه‌ای بدیمن برداشت می‌کردند اما ما که به جادوی یلدا ایمان‌داریم و حتی روزهای سخت و تاریک سال ۱۳۹۹ را تا اینجا بر دوش کشیده‌ایم شاید بهتر باشد که آن را به فال و طالعی نیک برداشت کنیم. هر چه نباشد، این منظره درخشان در آستانه‌ی یلدا و سرآغاز اوج‌گیری خورشید، مقدمه‌ای بر بهار است که به زودی رخ می‌دهد.
ما که سختی سالی تلخ را تحمل کرده‌ایم، در این شب‌های نزدیک به یلدا، بد نیست این رویداد را به چراغانی آسمان برداشت کنیم و امید به بهاری سبز و به دور از بیماری و تلخی را آینه امید خود قرار دهیم و همزبان با مولوی آواز سر دهیم که
اختران را شب وصلست و نثارست و نثار
