پوریا ناظمی
بازی سیارات در آسمان ادامه دارد. اما قبل از ادامه گردش خود در آسمان کمی از ابزارهای کمکی بگوییم.
امیدوارم هفته گذشته موفق شده باشید، دو سیاره مشتری و زحل را در آسمان شهر رصد کنید. آسمان این هفته هم مملو از رویدادها و اجرام جذابی است که می‌توان از دل شهر و از بام یا حیات یا بهارخواب خانه آن‌ها را مشاهده کرد. اما قبل از اینکه این گردش هفتگی در میان آسمان را ادامه دهیم، شاید مناسب باشد که تعداد ابزارهایی را بشناسیم که می‌تواند کمک ما در این گشت‌وگذار باشد.
همان‌طور که وقتی قدم در کوره‌راهی جنگلی یا مسیری پیاده‌روی در تپه‌ها و کوهستان‌ها می‌گذارید، گاهی در اختیار داشتن ابزاری مانند چوب‌دستی، یا یک قطب‌نما – یا این روزها نقشه آنلاین – کمکتان می‌کند که گم نشویم و راحت‌تر قدم بردارید، گام زدن در دشت پرستاره شب نیز به‌طور مشابه می‌تواند راحت‌تر باشد اگر چند ابزاری را به همراه خود برداریم.
من امروز از ابزارهای رصدی صحبت نمی‌کنم. بعداً و وقتی کمی بیشتر با آسمان آشنا شدیم، درباره این ابزارها باهم سخن خواهیم گفت. فعلاً بیشتر به ابزارهایی راهنمایی می‌پردازیم که می‌تواند مسیریابی ما در آسمان را ساده‌تر کند. اما قبل از همه‌چیز باید یکی دو تا اصطلاح را بشناسیم.
سمت و ارتفاع
در آسمان روش‌های مختلفی برای آدرس دادن و پیدا کردن هدف وجود دارد. دستگاه‌های مختصاتی مشابه طول و عرض جغرافیایی که روی زمین به کار می‌رود، مشابهی در آسمان دارد. ستاره شناسان حرفه‌ای از ابزاری به نام مختصات بُعد و مِیل استفاده می‌کنند. این ابزار برای ما چندان فعلاً کارآمد نیست. ستاره شناسان تازه‌کار و رصدی عمدتاً از سیستم مختصاتی به نام سَمت و ارتفاع استفاده می‌کنند. این ساده‌ترین سیستم ممکن برای آدرس دادن یک نشانی در آسمان است. هرجایی که ایستاده‌اید رو به شمال بایستید. دایره‌ای در اطراف خود در زیر پایتان تصور کنید. نقطه شمال و روبروی شما را نقطه مبدل و 0 بنامید.
حال شروع به گردش به سمت راست (ساعتگرد کنید) از دوران مدرسه یادتان هست که دایره کمانی 360 درجه‌ای است. این 360 درجه را روی آن دایره اطراف پاهای خود تصویر کنید. اسم این دایره، دایره سمت است. وقتی شما 1 درجه به سمت راست بچرخید (نسبت به زمانی که روی شما به سمت شمال است) سمتی که به آن نگاه می‌کنید یک درجه است. وقتی رو به شرق ایستاده‌اید سمت شما 90 درجه است. رو به جنوب، سمت 180 درجه و رو به غرب سمتی که به آن نگاه می‌کنید 270 درجه است تا اینکه دوباره به سمت شمال بازمی‌گردید.
ارتفاع هم دقیقاً همان چیزی است که از اسمش برمی‌آید. اینکه وقتی در میان آن دایره ایستاده‌اید. بدن شما با این صفحه زاویه 90 درجه می‌سازد. اگر جرمی دقیقاً بالای سر شما باشد ( به این موقعیت سمت الراس یا سَرسو می‌گوییم) ارتفاعش 90 است و وقتی دقیقاً روی صفحه افق (همان صفحه‌ای که شما در مرکزش قرار دارید) قرار داشته باشد ارتفاعش 0 است.
طبیعتاً اگر جرمی هنوز طلوع نکرده باشد یعنی زیر افق قرار دارد و یعنی ارتفاعش منفی است.
حالا اگر به شما گفته شود جسمی در سمت مثلاً 90 و ارتفاع 20 درجه است یعنی برای پیدا کردنش در آسمان باید شمال مکانی که هستید را پیدا کنید (نقطه مبدأ سمت) ازآنجا در جهت ساعتگرد یا به سمت راست خود به‌اندازه 90 درجه بچرخید (رو به شرق بایستید)و وقتی در این راستا قرار گرفتید از لبه افق به‌اندازه 20 درجه بالاتر را نگاه کنید. جرم موردنظر شما در آنجا قرار دارد.
فعلاً نگران نباشید که چطور باید این ارتفاع را تخمین بزنید به‌زودی درباره این تخمین زدن‌ها به شما خواهم گفت.
این سیستم مختصات فوق‌العاده ساده و راحت است اما دو مشکل خیلی بزرگ دارد. نخست اینکه به زمان رصد و دوم اینکه به مکان رصد وابسته است. شما برای اینکه از این سیستم استفاده کنید غیر از سمت و ارتفاع لازم دارید که به من بگویید در چه ساعتی از چه روزی و رد کدام نقطه جغرافیایی باید قرار داشته باشم.
خوشبختانه نرم‌افزارها و ابزارهای مختلفی وجود دارد که به شما کمک می‌کند این مختصات را برای هر جرمی در محل و زمان موردنظر پیدا کنید.
محله‌های آسمان
البته واقعیت این است که ما همان‌طور که در آدرس‌دهی روزانه معمولاً از مختصات استفاده نمی‌کنیم و برای مثال شما زمانی که میهمانی به خانه خود دعوت می‌کنید نمی‌گویید، ساعت 5 بعدازظهر در مختصات x شمالی و y غربی منتظرتان هستم. بلکه مثلاً می‌گویید در محله کوت دِ نِژ، خیابان ایکس، ساختمان شماره فلان منتظریم.
در آسمان هم وضعیت همین‌طور است ما از مناطق و محله‌های آسمان برای آدرس‌دهی کلی و کمی غیردقیق‌تر استفاده می‌کنیم. آسمان شب به ۸۸ محله و منطقه مرزبندی شده تقسیم‌شده است. این محله‌ها را صورت‌های فلکی می‌نامیم و در ادامه گشت‌وگذار خود ما عمدتاً به این صورت‌های فلکی اشاره خواهیم کرد. ما عمده صورت‌های فلکی هر فصل را به‌مرور معرفی می‌کنیم و به شما می‌گوییم چطور در آسمان آن‌ها را پیدا کنید.
کمی به این مختصات سمت و ارتفاع فکر کنید. این ابزار مهمی برای شما برای آشنا شدن با آسمان شب است. من هفته آینده مجموعه‌ای از اپ‌ها و برنامه‌های رایگانی را معرفی می‌کنم که به شما کمک می‌کند راه خود را در آسمان پیدا کنید. تا هفته بعد نگاهی به آسمان بیندازید.
این روزها و ساعاتی بعد از غروب خورشید نقطه درخشان و نارنجی‌رنگی را در آسمان می‌بینید که روزبه‌روز گویی بر درخشش آن افزوده می‌شود. این مریخ، سلحشور آسمان است که به‌زودی مفصل درباره‌اش خواهیم نوشت. سیاره‌ای که بیش از هر جرم دیگری در منظومه شمسی ما میزبان مسافران رباتیک زمینی بوده و داستان پرفرازونشیب آن ادامه خواهد داشت.
