هنر سیاسی، کاریکاتور و شاهد عینی

اگر بشر امروز ابزاری برای رساندن پیام خود، به سخره گرفتن مشکلات سیاسی و اجتماعی و بیان احساسات، به شکل مستقیم یا غیرمستقیم در اختیار داشته باشد، بدون شک هنر محور اصلی چنین ابزاری است.

هنر چه در قالب ادبیات باشد یا تصویر یا نمایشِ داستان یک زندگی، توانایی بیان احساس را در اختیار دارد و به اطراف خود واکنش نشان می‌دهد.

پاول فیلونوو Pavel Filonov، نقاش و منتقد هنری روس اوایل قرن بیستم می‌گوید: «باید هنر را همچون صنایع سنگین و ارتش سرخ سازمان‌دهی کرد تا به ابزاری بی‌نقص برای پروژه‌های دولتی دربیاید.»

واکنش هنرمند به شرایط سیاسی و اجتماعی در جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کند، اگر باسیاست‌های دولتی مغایر باشد، می‌تواند برای هنرمند مشکل ساز شده و یا گاه بسیار گران تمام شود.

در عصر حاضر شاهد کوچ هنرمندان بسیاری هستیم که شهر و دیار خود را با هدف کار کردن در فضایی آزاد رها می‌کنند.

با نگاهی کلی به هر آنچه در دنیای هنر می‌بینیم و با تحلیلی منصفانه، کمتر اثری را می‌یابیم که سمت و سویی سیاسی نداشته و کاملاً بی‌ربط به فضایی باشد که هنرمند در آن رشد کرده است یا سعی می‌کند به آن واکنش نشان دهد. از این میان هنر کاریکاتور به شکلی مستقیم‌تر از بقیه بسترهای هنری به این امر پرداخته، گاه بی‌محابا اتفاقات روز را به چالش می‌کشد.

این هنر در بیشتر موارد، همچون شاهدی عینی بر مسائل روز عمل می‌کند و اتفاقی هرچند تلخ را به‌راحتی به سخره می‌گیرد.

برخی از کارشناسان هنری، کاریکاتور سیاسی را هنری میرا می‌دانند و معتقدند که آن بخش کاریکاتور که صرفاً به مسائل روز می‌پردازد و اکثراً در مطبوعات منتشر می‌شود، عمر کوتاهی دارد و با انتشار اثر امروز، اثر دیروز به خاطرات پیوسته، از دور خارج می‌شود.

سایت https://www.thecanadianencyclopedia.ca نقطه‌ی آغاز هنر کاریکاتور در کانادا را، به شکلی که امروز می‌شناسیم، مربوط به سال‌های ۱۸۷۰، زمانی که John Wilson Bengough در مجله‌های فکاهی آثارش را چاپ می‌کرد، می‌داند. John Wilson Bengough از نخستین کاریکاتوریست‌های کانادایی، اهل تورنتو بوده و در سال ۱۹۲۳ از دنیا رفته است.

در سال 1949، نقش کاریکاتوریست‌ها، در کانادا، آن‌قدر پررنگ می‌شود که National Newspaper Awards یا Concours canadien de journalism در زبان فرانسه، که هرسال به بهترین آثار ژورنالیستی در کانادا جایزه می‌دهد، تصمیم می‌گیرد تا از بهترین آثاری که از عقاید مردمی به شکل ویژه‌ای حمایت می‌کنند، تقدیر کند.

این روزها که بازار انتخابات و کشمکش‌های نامزدهای انتخاباتی داغ است و شهر ما هم با تصاویر این نامزدها و تبلیغاتشان در هر کوچه و برزن رنگ دیگری به خود گرفته، کاریکاتور هم بی‌کار ننشسته است. هرروز در روزنامه‌های معتبر نقشی از یک هنرمند، با نگاهی تازه به اتفاقات روز چاپ می‌شود. این آثار جسورانه و با پیوند طرح و رنگ، گاه تصویری بی‌نظیر از نظراتی منتقدانه به تصویر می‌کشند.

بدون شک، هویت طنزآلود کاریکاتور است که به هنرمند امکان ابراز نقدی بی‌پرده‌ در قاب را می‌بخشد. با مرور اتفاقات سال‌های اخیر، در دنیای امروز، هنرمندان برجسته‌ای را می‌یابیم که به خاطر جسارت در تصویر، تبعید، تحقیر و از جامعه رانده ‌شده یا حتی جان خود را ازدست‌داده‌اند. بااین‌وجود، هنر با ابزارهای خاص خود، همچنان به‌مثابه شاهدی عینی و مستند به مشاهده و واکنش در برابر آنچه در جامعه اتفاق می‌افتد ادامه خواهد داد و همواره هنرمندانی هستند که واقعیت آنچه می‌گذرد را نمایان خواهند کرد.

این مقاله در شماره بیست‌وششم مجله «مداد» منتشر شده است.