نوارهای خزنده‌ی شمال: روایت زندگی مار گارتر

در گوشه و کنار طبیعت بکر و وسیع کانادا، موجوداتی زندگی می‌کنند که شاید در نگاه اول ساده به نظر برسند، اما نقش مهمی در اکوسیستم این سرزمین پهناور ایفا می‌کنند. یکی از این موجودات، مارهای گارتر هستند که به دلیل ظاهر زیبا، رفتارهای منحصربه‌فرد و سازگاری شگفت‌انگیزشان با محیط‌های مختلف، به یکی از شناخته‌شده‌ترین خزندگان کانادا تبدیل شده‌اند. در برخی از اسطوره‌های بومیان آمریکای شمالی، مار گارتر به‌عنوان نگهبان یا پیام‌آور دنیای زیرزمینی شناخته می‌شود. در افسانه‌های قوم کری (Cree)، مار گارتر با دگرگونی فصل‌ها و تغییر چرخه‌ی طبیعت در ارتباط است و نماد بازگشت بهار و زندگی دوباره است. در برخی دیگر از روایت‌ها، مار گارتر، موجودی است که تعادل میان عناصر آب و زمین را حفظ می‌کند.

مارهای گارتر (Thamnophis) گروهی از مارهای غیرسمی هستند که به خانواده کولوبری‌ها (Colubridae) تعلق دارند و در برخی طبقه‌بندی‌ها در زیرخانواده‌ای به نام ناتریسینا (Natricinae) قرار می‌گیرند. این مارها به دلیل نوارهای رنگارنگی که معمولاً در طول بدنشان دیده می‌شود، به این نام شناخته می‌شوند. این نوارها اغلب به رنگ‌های زرد، سبز یا سفید هستند و در کنار رنگ‌های تیره‌تر مانند قهوه‌ای، سیاه یا سبز زیتونی، ظاهری چشم‌نواز به آن‌ها می‌بخشند. مارهای گارتر در سراسر کانادا، از سواحل شرقی تا مناطق غربی و حتی نواحی شمالی، یافت می‌شوند و به دلیل تنوع گونه‌هایشان، یکی از رایج‌ترین مارهای این کشور محسوب می‌شوند.برخلاف تصور عمومی که مارها را موجوداتی ترسناک و خطرناک می‌داند، مارهای گارتر کاملاً بی‌ضرر هستند. آن‌ها نه تنها برای انسان‌ها خطری ندارند، بلکه به‌عنوان یکی از بهترین دوستان کشاورزان و باغبانان شناخته می‌شوند، زیرا از آفاتی مانند حشرات، حلزون‌ها و جوندگان کوچک تغذیه می‌کنند و به این ترتیب به حفظ تعادل اکوسیستم کمک می‌کنند.

زیستگاه و پراکندگی در کانادا

مارهای گارتر از جمله مقاوم‌ترین خزندگان کانادا هستند و توانایی سازگاری با شرایط محیطی متنوع را دارند. از جنگل‌های انبوه بریتیش کلمبیا گرفته تا دشت‌های باز ساسکاچوان و حتی تالاب‌های انتاریو، این مارها در همه‌جا دیده می‌شوند. آن‌ها معمولاً در نزدیکی منابع آبی مانند رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و تالاب‌ها زندگی می‌کنند، زیرا رطوبت برای پوستشان ضروری است و بسیاری از طعمه‌هایشان نیز در این مناطق یافت می‌شوند.یکی از شگفت‌انگیزترین ویژگی‌های مارهای گارتر، توانایی آن‌ها در تحمل سرمای شدید کاناداست. برخی از گونه‌های گارتر، مانند مار گارتر قرمز‌پهلو (Red-sided Garter Snake)، حتی در مناطقی مانند مانیتوبا که زمستان‌های بسیار سردی دارد، زندگی می‌کنند. این مارها در فصل پاییز به غارها و شکاف‌های زیرزمینی پناه می‌برند و در فرآیندی به نام “هایبرنیشن” یا خواب زمستانی، متابولیسم خود را کاهش می‌دهند تا در برابر سرما مقاومت کنند.

یکی از معروف‌ترین مکان‌های تجمع مارهای گارتر در کانادا، منطقه‌ی “نارسیس اسنیک دنز” (Narcisse Snake Dens) در مانیتوباست که هر ساله هزاران مار گارتر برای جفت‌گیری در بهار به آنجا می‌آیند و منظره‌ای تماشایی خلق می‌کنند. در واقع، تجمع بهاره‌ی این مارها در نارسیس، بزرگ‌ترین گردهمایی طبیعی مارها در جهان به‌شمار می‌رود که گاهی تا بیش از ۷۰ هزار مار گارتر را در یک منطقه دربرمی‌گیرد.

رفتار و ویژگی‌های زیستی

مارهای گارتر معمولاً بین ۴۵ تا ۱۳۰ سانتی‌متر طول دارند و بدن باریک و کشیده‌ای دارند که به آن‌ها امکان حرکت سریع و فرار از خطر را می‌دهد. این مارها روزگرد هستند، به این معنی که در طول روز فعال‌اند و از نور خورشید برای گرم کردن بدنشان استفاده می‌کنند. برخلاف بسیاری از خزندگان دیگر، مارهای گارتر زنده‌زا هستند، یعنی به جای تخم‌گذاری، بچه‌های خود را به‌صورت زنده به دنیا می‌آورند  و این ویژگی به‌ویژه برای بقای آن‌ها در مناطقی با زمستان‌های سرد، مانند کانادا، اهمیت دارد. هر مادر می‌تواند بین ۱۰ تا ۴۰ بچه به دنیا بیاورد، اگرچه تعداد آن‌ها به گونه و شرایط محیطی بستگی دارد.رژیم غذایی مارهای گارتر بسیار متنوع است. آن‌ها از کرم‌های خاکی، قورباغه‌ها، ماهی‌های کوچک، حلزون‌ها و حتی جوندگان کوچک تغذیه می‌کنند. این تنوع غذایی به آن‌ها کمک می‌کند تا در محیط‌های مختلف دوام بیاورند. یکی از رفتارهای جالب مارهای گارتر، توانایی آن‌ها در ترشح بوی نامطبوع از غدد خاصی در بدنشان است که به‌عنوان مکانیسم دفاعی در برابر شکارچیان عمل می‌کند. این بو گاهی آن‌قدر قوی است که می‌تواند شکارچیانی مانند پرندگان یا روباه‌ها را فراری دهد!

نقش مارهای گارتر در اکوسیستم

مارهای گارتر نقش مهمی در زنجیره غذایی و تعادل اکوسیستم‌های کانادا دارند. با تغذیه از آفات، آن‌ها به کنترل جمعیت حشرات و جوندگان کمک می‌کنند که این امر به‌ویژه برای کشاورزان و باغبانان ارزشمند است. از سوی دیگر، خود مارهای گارتر نیز طعمه حیوانات بزرگ‌تر مانند پرندگان شکاری، راکون‌ها و حتی مارهای دیگر هستند. این رابطه دوطرفه، آن‌ها را به بخشی حیاتی از چرخه حیات‌وحش تبدیل کرده است. جالب آنکه برخی از گونه‌های مار گارتر، به‌ویژه در مناطق خاصی از کانادا، توانایی خوردن قورباغه‌های سمی را دارند، که این نشان‌دهنده‌ی نوعی مقاومت به سم در میان این مارهاست.

علاوه بر این، مارهای گارتر به‌عنوان شاخصی برای سلامت محیط‌زیست شناخته می‌شوند. از آنجا که آن‌ها به آب و غذای سالم وابسته‌اند، حضور یا غیاب آن‌ها در یک منطقه می‌تواند نشان‌دهنده کیفیت اکوسیستم باشد. برای مثال، کاهش جمعیت مارهای گارتر در یک منطقه ممکن است نشانه‌ای از آلودگی آب یا کاهش تنوع زیستی باشد.مارهای گارتر و انسان‌هابرای بسیاری از کانادایی‌ها، مارهای گارتر بخشی از طبیعت روزمره هستند. این مارها اغلب در باغ‌ها، پارک‌ها و حتی حیاط خانه‌ها دیده می‌شوند. با این حال، به دلیل ترس‌های غیرمنطقی از مارها، برخی افراد ممکن است واکنش منفی به آن‌ها نشان دهند. اما حقیقت این است که مارهای گارتر کاملاً بی‌خطر هستند و حتی اگر احساس خطر کنند، ترجیح می‌دهند فرار کنند تا اینکه حمله کنند.محققان و طبیعت‌دوستان در کانادا تلاش‌های زیادی برای آموزش عمومی درباره اهمیت مارهای گارتر انجام داده‌اند. برنامه‌های حفاظتی مانند آنچه در نارسیس اسنیک دنز انجام می‌شود، نه تنها به حفظ این گونه کمک می‌کند، بلکه فرصتی برای گردشگران و علاقه‌مندان به طبیعت فراهم می‌آورد تا از نزدیک با این موجودات شگفت‌انگیز آشنا شوند.

چالش‌ها و حفاظت

اگرچه مارهای گارتر در حال حاضر گونه‌ای در معرض خطر انقراض نیستند، اما مانند بسیاری از حیوانات وحشی، با تهدیداتی مانند تخریب زیستگاه، آلودگی و تغییرات اقلیمی روبه‌رو هستند. گسترش شهرها، کشاورزی صنعتی و استفاده از سموم شیمیایی می‌تواند به کاهش جمعیت طعمه‌های آن‌ها و آلودگی منابع آبی منجر شود. به همین دلیل، تلاش‌های حفاظتی برای حفظ زیستگاه‌های طبیعی این مارها از اهمیت زیادی برخوردار است.سازمان‌های محیط‌زیستی و دولت کانادا در برخی مناطق برنامه‌هایی برای حفاظت از زیستگاه‌های مارهای گارتر اجرا کرده‌اند. برای مثال، در نارسیس، اقداماتی برای جلوگیری از تخریب غارهای خواب زمستانی مارها انجام شده است. همچنین، آموزش عمومی درباره اهمیت این مارها و نقش آن‌ها در طبیعت به کاهش سوءتفاهم‌ها و ترس‌های بی‌مورد کمک کرده است.
اگرچه مارهای گارتر به‌طور کلی گونه‌ای در معرض خطر نیستند، اما برخی از جمعیت‌های محلی، مانند زیرگونه‌ی “مار گارتر ساحلی ونکوور”، به‌دلیل تخریب زیستگاه در معرض تهدید قرار دارند و در فهرست گونه‌های حساس منطقه‌ای قرار گرفته‌اند.

مارهای گارتر شاید در نگاه اول موجوداتی معمولی به نظر برسند، اما در حقیقت، آن‌ها یکی از ارزشمندترین اجزای حیات‌وحش کانادا هستند. با ظاهر زیبا، رفتارهای منحصربه‌فرد و نقش کلیدی در اکوسیستم، این مارها نه تنها بخشی از طبیعت کانادا هستند، بلکه نمادی از توانایی سازگاری و بقا در شرایط سخت این سرزمین‌اند. دفعه بعد که در طبیعت کانادا قدم می‌زنید و نوارهای رنگارنگ یک مار گارتر را دیدید، لحظه‌ای توقف کنید و به این موجود کوچک اما شگفت‌انگیز احترام بگذارید. آن‌ها، به‌راستی، جواهری پنهان در دل طبیعت کانادا هستند.