غروب فراعنه، طلوع شاهنشاهی هخامنشی

جنگنامه ایرانیان – بخش چهارم- نبرد پلوزیوم

در سپیده‌دم تاریخ، هنگامی که تمدن‌های کهن چون ستارگان آسمان در پهنه‌ی زمین می‌درخشیدند، داستان‌های فتوحات و دگرگونی‌های بزرگ، سرنوشت ملت‌ها را رقم می‌زدند. در این میان، الحاق مصر، سرزمین فراعنه با گنجینه‌های بی‌مانندش، به شاهنشاهی هخامنشی، یکی از نقاط عطف تاریخ باستان است. این رویداد که با نبرد سرنوشت‌ساز پلوزیوم در سال ۵۲۵ پیش از میلاد به اوج خود رسید، نه تنها پایانی بر آخرین سلسله‌ی قدرتمند بومی مصر بود، بلکه سرآغاز دوره‌ای نوین در تاریخ این سرزمین کهن و تثبیت قدرت بی‌مانند ایران در جهان باستان شد.

زمینه‌های تاریخی: از کوروش تا کمبوجیه

امپراتوری هخامنشی، که به دست کوروش بزرگ بنیان نهاده شده بود، بر پایه‌ی تساهل و احترام به فرهنگ‌ها و ادیان ملل تابعه استوار بود. کوروش با فتوحات خود، از لیدیه تا بابل، امپراتوری‌ای وسیع و متحد ایجاد کرد که جاه‌طلبی‌هایش مرزی نمی‌شناخت. فتح مصر، این سرزمین باستانی و ثروتمند که آخرین قدرت مستقل بزرگ منطقه به شمار می‌رفت، از آرزوهای کوروش بود که با مرگ ناگهانی او در سال ۵۳۰ پیش از میلاد ناتمام ماند. این آرزو به پسرش، کمبوجیه دوم، منتقل شد؛ پادشاهی جوان، جاه‌طلب و مصمم که تمام توان خود را صرف تحقق این هدف و گسترش مرزهای شاهنشاهی تا کرانه‌های نیل کرد.

در سوی دیگر، مصر تحت حاکمیت پسامتیک سوم، آخرین فرعون از دودمان بیست‌وششم، قرار داشت. پسامتیک که تنها شش ماه پیش از آغاز تهاجم هخامنشیان به تخت نشسته بود، با چالشی بی‌سابقه روبرو شد. او وارث تمدنی با قدمتی چند هزارساله و ثروتی افسانه‌ای بود، اما مصر در آن زمان، از نظر سیاسی و نظامی، دیگر آن قدرت یکپارچه‌ی دوران گذشته را نداشت. دودمان بیست‌وششم، که با حمایت پادشاهی سائیس و اتحاد با قدرت‌های خارجی مانند یونانیان و کارایی‌ها به قدرت رسیده بود، با مشکلات داخلی و ضعف نظامی دست‌وپنجه نرم می‌کرد.

لشکرکشی به سوی نیل: عبور از صحرای سینا

کمبوجیه برای فتح مصر، مسیری دشوار و پرخطر را برگزید: عبور از صحرای سینا. این مسیر، که از فلسطین تا دلتای نیل امتداد داشت، چالشی بزرگ برای هر سپاهی بود. گرمای سوزان، کمبود آب و آذوقه، و مسیرهای ناهموار، این سفر را به آزمونی سخت برای سپاهیان هخامنشی تبدیل کرده بود. با این حال، کمبوجیه با درایت سیاسی و نظامی، با قبایل عرب ساکن منطقه که بر مسیرهای صحرایی تسلط داشتند، پیمان بست. این قبایل متعهد شدند که آب و آذوقه‌ی لازم را برای سپاهیان ایران تأمین کنند. این اتحاد استراتژیک، یکی از عوامل کلیدی موفقیت لشکرکشی کمبوجیه بود و به سپاه ایران امکان داد تا با کمترین تلفات، خود را به دروازه‌های مصر برساند.

در همین زمان، پسامتیک سوم تمام تلاش خود را برای دفاع از سرزمینش به کار بست. او سپاهی متشکل از سربازان مصری، مزدوران یونانی و جنگجویان کارایی گرد آورد و استحکامات شهر پلوزیوم، دروازه‌ی شرقی مصر در دلتای نیل، را تقویت کرد. پلوزیوم، به دلیل موقعیت استراتژیک خود، کلید ورود به مصر بود و هر مهاجمی برای فتح این سرزمین، ناگزیر از تسخیر آن بود.

نبرد پلوزیوم: رویارویی سرنوشت‌ساز

در ماه مه سال ۵۲۵ پیش از میلاد، دو سپاه در دشت‌های اطراف پلوزیوم با یکدیگر روبرو شدند. نبردی خونین و سرنوشت‌ساز آغاز شد که به روایت هرودوت، مورخ یونانی، تلفات سنگینی بر هر دو طرف وارد آورد. سپاهیان مصری با شجاعت و جانفشانی جنگیدند، اما ارتش هخامنشی، با فرماندهی کمبوجیه و بهره‌گیری از تاکتیک‌های نظامی برتر، توانست برتری خود را به دشمن تحمیل کند. سازماندهی دقیق، انضباط نظامی، و استفاده از کمانداران پارسی که به دقت و قدرت تیراندازی شهره بودند، نقش مهمی در پیروزی هخامنشیان ایفا کرد.

روایتی مشهور، که هرچند از نظر تاریخی مورد مناقشه است، از ترفندی هوشمندانه توسط کمبوجیه در این نبرد حکایت دارد. بر اساس این روایت، کمبوجیه که از تقدس گربه در فرهنگ مصری آگاه بود، دستور داد تا سربازانش گربه‌ها را بر سپرها و پرچم‌های خود حمل کنند یا حتی گربه‌هایی را در خط مقدم رها کنند. مصریان که گربه را نمادی از الهه‌ی باستت می‌دانستند و به آن احترام می‌گذاشتند، در تیراندازی به سوی دشمن دچار تردید شدند، چرا که نمی‌خواستند به این حیوانات مقدس آسیب برند. این ترفند، اگرچه ممکن است اغراق‌آمیز باشد، نشان‌دهنده‌ی آگاهی هخامنشیان از فرهنگ دشمن و استفاده‌ی هوشمندانه از نقاط ضعف آن‌ها بود.

در نهایت، خطوط دفاعی مصریان در هم شکست و پلوزیوم به دست هخامنشیان افتاد. این شکست، روحیه‌ی سپاهیان مصری را به شدت تضعیف کرد و راه را برای پیشروی کمبوجیه به سوی قلب مصر هموار ساخت. پسامتیک سوم با بقایای سپاهش به سوی ممفیس، پایتخت مصر، عقب‌نشینی کرد.

فتح ممفیس و سقوط فرعون

پس از پیروزی در پلوزیوم، کمبوجیه بی‌درنگ به سوی ممفیس، مرکز سیاسی و فرهنگی مصر، حرکت کرد. او نماینده‌ای را برای مذاکره و دعوت به تسلیم به سوی پسامتیک فرستاد، اما مردم ممفیس، در اقدامی نسنجیده، فرستاده‌ی ایرانی و همراهانش را به قتل رساندند. این اقدام، خشم کمبوجیه را برانگیخت و او دستور محاصره‌ی شهر را صادر کرد. مقاومت ممفیس چندان دوام نیاورد و این شهر بزرگ، که قلب تمدن مصر بود، به دست هخامنشیان افتاد.

با سقوط ممفیس، پسامتیک سوم به اسارت درآمد. کمبوجیه در ابتدا با او با احترام رفتار کرد و حتی قصد داشت او را به عنوان حاکمی دست‌نشانده در مصر نگه دارد. اما زمانی که پسامتیک در توطئه‌ای برای شورش علیه هخامنشیان دست داشت، کمبوجیه دستور اعدام او را صادر کرد. با مرگ پسامتیک سوم، دودمان بیست‌وششم، آخرین سلسله‌ی بومی مصر، برای همیشه منقرض شد.

آغاز دوره‌ی ایرانی: دودمان بیست‌وهفتم

با فتح کامل مصر، کمبوجیه دوم به عنوان فرعون جدید مصر تاج‌گذاری کرد و دودمان بیست‌وهفتم، اولین دوره‌ی حاکمیت هخامنشیان بر مصر، آغاز شد. کمبوجیه، به پیروی از سیاست تساهل دینی کوروش، به آداب و رسوم مصری احترام گذاشت. او خود را «شاه مصر علیا و سفلی» و وارث خدایان مصری مانند هوروس، رع و اوزیریس معرفی کرد و تلاش نمود تا با پذیرش سنت‌های محلی، جایگاه خود را در میان مردم مصر تثبیت کند. این سیاست، اگرچه در ابتدا موفقیت‌هایی به همراه داشت، اما به دلیل برخی اقدامات خشن کمبوجیه، مانند سرکوب شورش‌ها و بی‌احترامی به برخی معابد، با مقاومت‌هایی نیز روبرو شد.

دستاوردها و پیامدها

فتح مصر، دستاوردهای عظیمی برای شاهنشاهی هخامنشی به همراه داشت. مصر، با کشاورزی پربار دره‌ی نیل، خزانه‌ی هخامنشیان را غنی‌تر کرد. نیروی دریایی قدرتمند مصر نیز به ابزاری کلیدی برای تسلط بر مدیترانه‌ی شرقی تبدیل شد. علاوه بر این، فتح مصر، مرزهای جنوب غربی امپراتوری هخامنشی را امن کرد و امکان گسترش نفوذ ایران به سوی لیبی و نوبه را فراهم آورد.

این پیروزی، نه تنها قدرت نظامی هخامنشیان را به رخ جهانیان کشید، بلکه زمینه‌ساز تبادلات فرهنگی و تمدنی گسترده‌ای میان ایران و مصر شد. هنر، معماری، و نظام اداری هخامنشی تأثیراتی بر مصر گذاشت و در مقابل، عناصر فرهنگ مصری نیز در دربار هخامنشی دیده شد. این تعاملات، تا قرن‌ها بعد، در تاریخ منطقه تأثیر گذاشت.

نبرد پلوزیوم و الحاق مصر به شاهنشاهی هخامنشی، رویدادی سرنوشت‌ساز در تاریخ باستان بود. این واقعه، پایان دوره‌ای از استقلال مصر و آغاز عصر جدیدی تحت حاکمیت ایرانیان را رقم زد. جاه‌طلبی کمبوجیه، استراتژی‌های نظامی هوشمندانه، و بهره‌گیری از نقاط ضعف دشمن، این فتح را ممکن ساخت. داستان پلوزیوم، روایتی است از قدرت، استراتژی، و دگرگونی‌های بزرگ که چهره‌ی جهان باستان را برای همیشه تغییر داد و شاهنشاهی هخامنشی را به اوج عظمت خود رساند.