پوریا ناظمی
در پهنه‌های بی‌کران و سرمازده شمال کانادا، جایی که بادهای قطبی حکمرانی می‌کنند و سفیدی برف تا دوردست‌ها امتداد می‌یابد، پرنده‌ای شگفت‌انگیز و به غایت سازگار با نام باقرقره بیدی (Lagopus lagopus) زندگی می‌کند. این پرنده، که در زبان انگلیسی به “Willow Ptarmigan” شهرت دارد، نمادی از استقامت، زیبایی پنهان و تطابق بی‌نظیر با یکی از خشن‌ترین محیط‌های زیستی بر روی کره زمین است. داستان باقرقره بیدی، فصلی الهام‌بخش از کتاب حیات وحش کاناداست که در آن، اراده بقا در برابر چالش‌های طبیعت، به زیباترین شکل ممکن به تصویر کشیده شده است.
ظاهری برای فصول: استاد استتار
باقرقره بیدی، پرنده‌ای متوسط‌الجثه از خانواده سیاه‌خروسان است که شاید بتوان گفت استاد بی‌بدیل استتار در دنیای پرندگان به شمار می‌رود. وزن این پرنده معمولاً بین ۴۰۰ تا ۷۰۰ گرم و طول بدن آن حدود ۳۵ تا ۴۰ سانتی‌متر است. شگفت‌انگیزترین ویژگی ظاهری او، توانایی تغییر کامل رنگ پر و بال با تغییر فصول است. در بهار و تابستان، زمانی که توندرای شمالی با رنگ‌های قهوه‌ای، خاکی و سبز کم‌رنگ بوته‌ها و گلسنگ‌ها جان می‌گیرد، پرهای باقرقره بیدی نیز ترکیبی استادانه از قهوه‌ای خال‌دار، نخودی و سیاه است. این رنگ‌بندی، او را به طرز ماهرانه‌ای در میان پوشش گیاهی کوتاه و زمین سنگی پنهان می‌کند و از دید شکارچیان دور نگه می‌دارد. در شمال کانادا، این پرنده را نباید با گونه‌های نزدیک دیگر مانند باقرقره صخره‌ای (Rock Ptarmigan) و باقرقره سفید (White-tailed Ptarmigan) اشتباه گرفت که در نواحی مرتفع‌تر و سنگی‌تر یافت می‌شوند.
اما با نزدیک شدن پاییز و نخستین بارش‌های برف، معجزه دگرگونی آغاز می‌شود. به تدریج، پرهای قهوه‌ای جای خود را به پرهایی کاملاً سفید و خالص می‌دهند. تا اواسط زمستان، باقرقره بیدی به جز چشمان سیاه و منقار تیره و گاهی پرهای سیاه دمش که در پرواز نمایان می‌شوند، کاملاً سفیدپوش است و به سختی می‌توان او را از پس‌زمینه برفی تشخیص داد. این استتار زمستانی نه تنها برای پنهان شدن از شکارچیان، بلکه برای غافلگیر کردن طعمه‌های کوچک نیز حیاتی است.
در سال‌های اخیر، ناهماهنگی بین زمان تغییر رنگ پرها و زمان واقعی بارش یا ذوب برف‌ها به دلیل تغییرات اقلیمی، پرندگان را در برابر شکارچیان آسیب‌پذیرتر کرده است.
یکی دیگر از ویژگی‌های جالب این پرنده، پاهای پرپشت و پردار اوست که در زمستان ضخیم‌تر نیز می‌شوند. این “چکمه‌های برفی” طبیعی، سطح اتکای پرنده را بر روی برف افزایش داده و از فرو رفتن او در برف نرم جلوگیری می‌کنند، همچنین به عایق‌بندی پاها در برابر سرمای شدید کمک شایانی می‌نمایند. در جنس نر، در فصل بهار و جفت‌گیری، یک شانه (تاج) گوشتی و قرمز رنگ در بالای چشم‌ها ظاهر می‌شود که در نمایش‌های جنسی نقش دارد.
زیستگاه و پراکندگی: فرمانروای توندرای شمالی
قلمرو باقرقره بیدی، توندرای وسیع، دشت‌های بی‌درخت و بوته‌زارهای بید و توس کوتاه در مناطق قطبی و زیرقطبی کاناداست. از لابرادور و کبک در شرق گرفته تا یوکان و قلمروهای شمال غربی و نوناووت در شمال و غرب، این پرنده مقاوم حضور دارد. آن‌ها همچنین در مناطق آلپی (کوهستان‌های مرتفع) در برخی از استان‌های جنوبی‌تر مانند بریتیش کلمبیا و آلبرتا نیز یافت می‌شوند، جایی که شرایط آب و هوایی مشابه توندرای شمالی است.
همانطور که از نامش پیداست، باقرقره بیدی وابستگی زیادی به درختچه‌ها و بوته‌های کوتاه بید دارد. این بوته‌ها هم به عنوان منبع غذایی اصلی در زمستان و هم به عنوان پناهگاهی برای لانه‌سازی و فرار از شکارچیان عمل می‌کنند. آن‌ها معمولاً از جنگل‌های انبوه دوری کرده و مناطق باز یا نیمه‌باز با پوشش گیاهی کوتاه را ترجیح می‌دهند.
تغذیه: رژیمی متناسب با سختی‌های شمال
رژیم غذایی باقرقره بیدی، همچون رنگ پر و بالش، کاملاً با فصول و منابع غذایی موجود در محیط خشن شمالگان تطابق یافته است. در بهار و تابستان کوتاه اما پربار شمالی، آن‌ها از طیف وسیعی از مواد گیاهی تغذیه می‌کنند، از جمله برگ‌های تازه، جوانه‌ها، گل‌ها، میوه‌های سته وحشی (مانند بلوبری و کرنبری) و دانه‌ها. جوجه‌های جوان، برای رشد سریع خود، به شدت به پروتئین موجود در حشرات و سایر بی‌مهرگان کوچک وابسته‌اند.
با فرا رسیدن پاییز و کاهش منابع غذایی، رژیم آن‌ها تغییر می‌کند. اما این در زمستان‌های طولانی و یخبندان شمال است که سازگاری غذایی باقرقره بیدی به اوج خود می‌رسد. در این فصل، جوانه‌ها و شاخه‌های نازک درختان بید و گاهی توس، تقریباً تنها منبع غذایی در دسترس آن‌ها هستند. آن‌ها با مهارت از این جوانه‌های مغذی تغذیه کرده و انرژی لازم برای مقابله با سرمای کشنده را تأمین می‌کنند. دستگاه گوارش آن‌ها نیز برای هضم این مواد گیاهی فیبری و سخت، تکامل یافته است.
رفتار و زندگی اجتماعی: نوای زندگی در سکوت برف
باقرقره‌های بیدی معمولاً پرندگانی اجتماعی هستند و اغلب در دسته‌های کوچک، به ویژه در خارج از فصل زادآوری، دیده می‌شوند. آن‌ها بیشتر وقت خود را بر روی زمین می‌گذرانند و با قدم‌های آرام و سنجیده به جستجوی غذا می‌پردازند.
یکی از شگفت‌انگیزترین سازگاری‌های باقرقره بیدی، توانایی او در «نقب‌زدن در برف» (snow roosting) است. در شب‌های سرد زمستان یا در هنگام کولاک‌های شدید، این پرندگان برای حفظ گرمای بدن و فرار از بادهای یخی، تونل‌ها یا حفره‌هایی در زیر برف حفر کرده و در آن پناه می‌گیرند. لایه برف به عنوان یک عایق حرارتی عالی عمل کرده و دمای داخل حفره را چندین درجه گرمتر از هوای بیرون نگه می‌دارد.
در فصل بهار، نرها برای جلب ماده‌ها و تعیین قلمرو، نمایش‌های جفت‌یابی پرشوری اجرا می‌کنند. این نمایش‌ها شامل پروازهای کوتاه و پر سر و صدا، بال زدن‌های نمایشی، باد کردن پرهای گردن و نمایش شانه‌های قرمز رنگ بالای چشم است. صدای مشخص آن‌ها، که شبیه به “گو-بک، گو-بک، گو-بک” که شبیه به صدایی خنده‌وار، تند و لرزان است شنیده می‌شود و معمولاً در اوایل تا اواسط بهار طنین‌انداز می‌شود. ماده‌ها معمولاً یک نر را انتخاب کرده و جفت‌گیری می‌کنند. بیشتر باقرقره‌های بیدی تک‌همسر هستند، اما در برخی شرایط محیطی، چندهمسری نیز گزارش شده است.
چرخه زندگی: تلاش برای بقای نسل در شمال
پس از جفت‌گیری، ماده به تنهایی مسئولیت ساخت لانه و پرورش جوجه‌ها را بر عهده می‌گیرد. لانه، گودی کم‌عمقی بر روی زمین است که معمولاً در پناه یک بوته بید یا توده‌ای از گلسنگ‌ها ساخته شده و با مواد گیاهی نرم، خزه و پر پوشانده می‌شود. استتار لانه برای محافظت از تخم‌ها در برابر شکارچیان بسیار حیاتی است.
ماده معمولاً بین ۶ تا ۱۱ تخم نخودی یا کرم‌رنگ با لکه‌های قهوه‌ای تیره می‌گذارد. دوره جوجه‌کشی حدود ۲۱ تا ۲۲ روز طول می‌کشد. جوجه‌ها، مانند سایر باقرقره‌ها، از نوع “زودپا” (precocial) هستند، یعنی پس از خروج از تخم، پوشیده از کرک‌پر بوده و تنها چند ساعت بعد قادر به ترک لانه و دنبال کردن مادرشان برای یافتن غذا می‌باشند.
مادر با دقت از جوجه‌ها مراقبت کرده و آن‌ها را به سمت منابع غذایی (عمدتاً حشرات در روزهای اول) هدایت می‌کند. در صورت نزدیک شدن خطر، ماده با نمایش‌های فریبنده مانند وانمود کردن به زخمی بودن، سعی در منحرف کردن توجه شکارچی از جوجه‌های آسیب‌پذیر دارد. جوجه‌ها به سرعت رشد کرده و در حدود ۱۰ تا ۱۲ روزگی قادر به پروازهای کوتاه می‌شوند. آن‌ها تا اواخر تابستان یا اوایل پاییز در کنار مادر باقی می‌مانند.
چالش‌ها و شکارچیان: زندگی در سرزمین گرگ و شاهین
زندگی در شمالگان خالی از خطر نیست. باقرقره بیدی طعمه اصلی بسیاری از شکارچیان قطبی است. روباه قطبی، شاهین قطبی (جی‌فالکون)، جغد برفی، قاقم (نوعی راسو)، و حتی گاهی گرگ‌ها و خرس‌های گریزلی، از جمله شکارچیان طبیعی این پرنده هستند. تخم‌ها و جوجه‌های جوان به ویژه در برابر شکارچیانی مانند زاغ‌ها و مرغان دریایی اسکوآ آسیب‌پذیرند.
علاوه بر شکارچیان، شرایط آب و هوایی سخت و غیرقابل پیش‌بینی شمالگان نیز چالشی همیشگی است. زمستان‌های طولانی و بسیار سرد، بهارهای دیررس و سرد که می‌تواند جوجه‌کشی را به تأخیر انداخته یا منجر به مرگ جوجه‌های تازه از تخم درآمده شود، و همچنین نوسانات در جمعیت جوندگان کوچکی مانند لمینگ‌ها (که غذای اصلی بسیاری از شکارچیان قطبی هستند و کاهش جمعیت آن‌ها می‌تواند فشار شکار بر روی باقرقره‌ها را افزایش دهد)، همگی بر جمعیت این پرنده تأثیرگذارند.
در دهه‌های اخیر، تغییرات اقلیمی نیز به عنوان یک تهدید نوظهور و جدی برای باقرقره بیدی مطرح شده است. گرم شدن تدریجی مناطق قطبی می‌تواند منجر به تغییر در پوشش گیاهی، زمان‌بندی ذوب برف و بارش‌ها، و حتی ناهماهنگی بین زمان تغییر رنگ پرهای پرنده و تغییر رنگ محیط اطراف شود (مثلاً سفید شدن پرها قبل از بارش برف کافی یا باقی ماندن پرهای سفید پس از ذوب شدن برف‌ها) که این امر آن‌ها را در برابر شکارچیان آسیب‌پذیرتر می‌کند
اگرچه کمتر شایع است، اما در برخی مناطق، بیماری‌هایی مانند ویروس نیل غربی نیز می‌توانند جمعیت‌های محلی را تحت تأثیر قرار دهند، به‌ویژه در سال‌هایی که فشار اکولوژیکی بالاست.
اهمیت اکولوژیکی و فرهنگی
باقرقره بیدی نقشی حیاتی در اکوسیستم شکننده توندرا ایفا می‌کند. آن‌ها به عنوان یکی از اصلی‌ترین گیاهخواران این منطقه، در کنترل رشد برخی گیاهان نقش داشته و از سوی دیگر، منبع غذایی مهمی برای طیف وسیعی از گوشتخواران و پرندگان شکاری هستند. بنابراین، سلامت جمعیت آن‌ها شاخصی از سلامت کلی اکوسیستم توندرا محسوب می‌شود.
از نظر فرهنگی، باقرقره بیدی برای هزاران سال بخش مهمی از زندگی مردمان بومی شمال کانادا، از جمله اینوئیت‌ها و دیگر اقوام اولیه (First Nations) بوده است. این پرنده نه تنها منبع غذایی قابل اعتمادی در تمام طول سال، به ویژه در زمستان‌های سخت، به شمار می‌رفته، بلکه پرهای آن نیز برای تزئین لباس و ساخت صنایع دستی استفاده می‌شده است. داستان‌ها و افسانه‌های بسیاری در فرهنگ این مردمان در مورد باقرقره بیدی وجود دارد که نشان از اهمیت عمیق این پرنده در زندگی و جهان‌بینی آن‌ها دارد. در برخی آیین‌های شفاهی، باقرقره نماد بقا، هوش طبیعی و هماهنگی با محیط دشوار شمال است، و روایت‌هایی از شکار سنتی و احترام به جانوران در ارتباط با آن نقل می‌شود.
امروزه نیز شکار این پرنده برای تأمین معاش و به عنوان یک فعالیت فرهنگی سنتی، در چارچوب مقررات حفاظتی، برای جوامع محلی شمال ادامه دارد.
وضعیت حفاظتی و آینده
در حال حاضر، باقرقره بیدی در سطح جهانی و در کانادا به عنوان گونه‌ای با “کمترین نگرانی” (Least Concern) از نظر حفاظتی طبقه‌بندی می‌شود، چرا که جمعیت آن گسترده و به طور کلی پایدار است. با این حال، جمعیت آن‌ها به طور طبیعی دستخوش نوسانات دوره‌ای، اغلب در چرخه‌های ۸ تا ۱۱ ساله، می‌شود که به نظر می‌رسد با عواملی چون پویایی جمعیت شکارچیان و منابع غذایی در ارتباط باشد.
با وجود وضعیت فعلی، نگرانی‌هایی در مورد تأثیرات بلندمدت تغییرات اقلیمی و فعالیت‌های انسانی فزاینده (مانند توسعه منابع طبیعی و گردشگری) بر زیستگاه‌های حساس توندرا و جمعیت باقرقره بیدی وجود دارد. حفاظت از زیستگاه‌های وسیع و بکر شمالی، درک بهتر از تأثیرات تغییرات اقلیمی بر این گونه و مدیریت پایدار شکار، از جمله اقداماتی است که برای تضمین آینده این پرنده نمادین شمالگان ضروری است.
باقرقره بیدی، با توانایی شگفت‌انگیز خود در تغییر رنگ، با استقامت بی‌نظیرش در برابر سرمای قطبی و با نقش حیاتی‌اش در اکوسیستم و فرهنگ شمال، چیزی فراتر از یک پرنده است. او روح تسلیم‌ناپذیر شمالگان، نمادی از سازگاری و بقا در یکی از چالش‌برانگیزترین نقاط کره زمین است. داستان باقرقره بیدی، فصلی درخشان از اراده حیات و زیبایی پنهان در دل طبیعت وحشی کاناداست، داستانی که به ما یادآوری می‌کند که حتی در سخت‌ترین شرایط نیز، زندگی با شکوه‌ترین شکل خود ادامه دارد. صدای “گو-بک، گو-بک” او، همچنان سرود زندگی در پهنه‌های برفی شمال خواهد بود.
