مجله مداد
در مسیر پر فراز و نشیب رقابت‌های استعماری اروپا، پیمان‌ها و معاهدات بین‌المللی نقشی تعیین‌کننده در شکل‌گیری مرزهای جغرافیایی و سرنوشت سرزمین‌های نوظهور داشته‌اند. در این میان، پیمان سن-ژرمن-آن-له (Treaty of Saint-Germain-en-Laye) که در ۲۹ مارس ۱۶۳۲ میلادی میان پادشاهی‌های انگلستان و فرانسه به امضا رسید، یکی از مهم‌ترین نقاط عطف در تاریخ استعماری آمریکای شمالی به شمار می‌رود.
این پیمان که پس از یک دوره کشمکش و درگیری نظامی منعقد شد، موجب بازگشت مستعمره کبک و بخش‌های مهمی از «فرانسه نو» به حاکمیت فرانسه گردید و مسیر تاریخ استعماری قاره آمریکا را به شکلی اساسی تغییر داد. پیمان مذکور نه تنها بر نقشه سیاسی آمریکای شمالی تأثیر گذاشت، بلکه بازتاب‌های آن در ساختار فرهنگی، اجتماعی و زبانی کانادای امروز نیز مشهود است.
در این قسمت از سلسله مطالب «در گذر زمان» در مجله مداد به سراغ این پیمان تاریخی، زمینه‌های شکل‌گیری، مفاد و پیامدهای آن رفتیم. با ما همراه باشید!
وضعیت فرانسه نو پیش از پیمان سن-ژرمن-آن-له
فرانسه نو، نام مستعمره‌ای بود که توسط فرانسویان در آمریکای شمالی تأسیس شد و شامل بخش‌های وسیعی از شرق کانادای امروزی، منطقه دریاچه‌های بزرگ و حوضه رودخانه می‌سی‌سی‌پی بود. آغاز حضور رسمی فرانسویان در این منطقه به سفرهای اکتشافی ژاک کارتیه در دهه ۱۵۳۰ میلادی برمی‌گردد، اما استقرار دائمی آنها با تأسیس شهر کبک در سال ۱۶۰۸ توسط ساموئل دو شامپلن تحقق یافت.
در دوره پیش از پیمان سن-ژرمن-آن-له، فرانسه نو با چالش‌های گوناگونی روبرو بود. مستعمره‌نشینان فرانسوی با مشکلات اقلیمی شدید، کمبود نیروی انسانی، دشواری‌های تأمین مایحتاج و رقابت با سایر قدرت‌های استعماری، به‌ویژه انگلستان، دست و پنجه نرم می‌کردند. اقتصاد این مستعمره بیشتر بر پایه تجارت پوست، ماهیگیری و کشاورزی محدود بنا شده بود.
روابط فرانسه و انگلستان در این دوره با تنش‌های فزاینده‌ای همراه بود. این تنش‌ها بخشی از رقابت‌های گسترده‌تر اروپایی، از جمله جنگ سی‌ساله (۱۶۱۸-۱۶۴۸) بود. در چنین شرایطی، جنگ انگلیس و فرانسه (۱۶۲۷-۱۶۲۹) آغاز شد که در نهایت به تصرف کبک توسط نیروهای انگلیسی انجامید.
در سال ۱۶۲۹، سه برادر اسکاتلندی-انگلیسی به نام‌های دیوید، لوئیس و توماس کرک (Kirke)، با حمایت پادشاه انگلستان، چارلز اول، به کبک حمله کردند. شامپلن که با کمبود نیرو و تجهیزات مواجه بود، ناچار به تسلیم شد و کبک، مرکز فرانسه نو، به دست انگلیسی‌ها افتاد. در طول سال‌های اشغال، انگلیسی‌ها کنترل تجارت پوست و مسیرهای آبی منطقه را در دست گرفتند، اما این وضعیت دیری نپایید.
دلایل انعقاد پیمان و جزئیات آن
پیمان سن-ژرمن-آن-له در شرایط پیچیده سیاسی اروپا منعقد شد. با وجود موفقیت نظامی انگلستان در تصرف کبک، تحولات سیاسی و دیپلماتیک در اروپا شرایطی را فراهم آورد که چارلز اول به بازگرداندن این سرزمین‌ها به فرانسه ترغیب شد.
یکی از مهم‌ترین دلایل امضای این پیمان، پایان یافتن جنگ میان فرانسه و انگلستان با معاهده سوزا (Treaty of Susa) در سال ۱۶۲۹ بود. این معاهده پیش از سقوط کبک امضا شده بود، اما خبر آن به کبک نرسید و حمله برادران کرک انجام شد. بر اساس این پیمان، دو کشور می‌بایست به وضعیت پیش از جنگ بازمی‌گشتند، اما عملاً بازگشت سرزمین‌های اشغال‌شده نیاز به مذاکرات بیشتر داشت.
عامل دیگر، مشکلات مالی دولت انگلستان بود. چارلز اول با بحران‌های داخلی گوناگونی دست و پنجه نرم می‌کرد و جهیزیه پرداخت‌نشده همسرش، هنریتا ماریا (خواهر لویی سیزدهم، پادشاه فرانسه) نیز بر این مشکلات افزوده بود. بازگرداندن مستعمرات می‌توانست به بهبود روابط با فرانسه و حل برخی از این مشکلات کمک کند.
در ۲۹ مارس ۱۶۳۲، پیمان سن-ژرمن-آن-له در کاخ سلطنتی سن-ژرمن-آن-له در نزدیکی پاریس به امضا رسید. نمایندگان اصلی دو طرف، سر آیزاک ویک، سفیر انگلستان در فرانسه، و کلود بوتیلیه، وزیر فرانسوی، بودند.
مهم‌ترین مفاد این پیمان عبارت بودند از:
۱. بازگرداندن تمامی سرزمین‌های اشغال‌شده در آمریکای شمالی، از جمله کبک، آکادی (نوا اسکوشیای امروزی) و کیپ برتون به کنترل فرانسه.
۲. پرداخت غرامت به فرانسه برای جبران خسارات وارد‌شده به اموال و داراییهای فرانسویان در مدت اشغال.
۳. بازگرداندن کشتی‌ها و محموله‌های توقیف‌شده فرانسوی.
۴. تضمین آزادی ناوبری و تجارت برای هر دو کشور در آب‌های آمریکای شمالی، با رعایت محدودیت‌های مشخص‌شده.
۵. به رسمیت شناختن حاکمیت فرانسه بر مناطق ذکر‌شده و احترام به مرزهای تعیین‌شده.
این پیمان از معدود موارد در تاریخ استعماری است که یک قدرت استعماری، سرزمین‌های فتح‌شده را بدون جنگ و تنها از طریق مذاکرات دیپلماتیک به رقیب خود بازگردانده است.
اجرای پیمان سن-ژرمن-آن-له و تحولات پس از آن
پس از امضای پیمان، اجرای مفاد آن با برخی تأخیرها همراه بود. در ژوئیه ۱۶۳۲، ایمری دو کان، نماینده فرانسه، به همراه شامپلن عازم کبک شدند تا رسماً کنترل مستعمره را از انگلیسی‌ها تحویل بگیرند. در ۱۳ ژوئیه ۱۶۳۲، انگلیسی‌ها کبک را تخلیه کردند و پرچم فرانسه بار دیگر بر فراز این شهر به اهتزاز درآمد.
شامپلن که پس از سقوط کبک به فرانسه بازگشته بود، مجدداً به عنوان فرماندار فرانسه نو منصوب شد و تا زمان مرگش در سال ۱۶۳۵ به بازسازی و توسعه مستعمره پرداخت. او با تلاش‌های گسترده، زیرساخت‌های تخریب‌شده را بازسازی کرد و روابط با بومیان منطقه را که در دوره اشغال آسیب دیده بود، احیا نمود.
اجرای پیمان سن-ژرمن-آن-له تأثیر عمیقی بر حضور فرانسه در آمریکای شمالی داشت. در سال‌های پس از پیمان، فرانسه سیاست توسعه‌طلبانه‌تری را در قبال مستعمرات خود در پیش گرفت. کمپانی صد شریک (Compagnie des Cent-Associés) که پیش از این مسئولیت توسعه فرانسه نو را بر عهده داشت، با حمایت بیشتری از سوی حکومت فرانسه مواجه شد و تلاش‌های گسترده‌ای برای جذب مهاجر و توسعه کشاورزی در منطقه انجام داد.
یکی از مهم‌ترین تحولات پس از اجرای پیمان، افزایش نفوذ روحانیون کاتولیک و مبلغان مذهبی در فرانسه نو بود. یسوعیان، رکولت‌ها و دیگر فرقه‌های مذهبی، با حمایت دولت فرانسه، فعالیت‌های تبلیغی گسترده‌ای را آغاز کردند که موجب گسترش فرهنگ و زبان فرانسوی و همچنین آیین کاتولیک در میان بومیان شد.
با اینکه پیمان سن-ژرمن-آن-له حاکمیت فرانسه بر بخش‌های مهمی از آمریکای شمالی را تثبیت کرد، رقابت‌های استعماری میان فرانسه و انگلستان پایان نیافت. در دهه‌های بعد، تنش‌ها و درگیری‌ها میان دو کشور ادامه یافت و معاهدات گوناگون دیگری نیز منعقد شد.
پیمان اوترخت در سال ۱۷۱۳، یکی از مهم‌ترین این معاهدات بود که به موجب آن، فرانسه مجبور شد بخش‌هایی از سرزمین‌های خود، از جمله آکادی، نیوفاندلند و خلیج هادسون را به انگلستان واگذار کند. این آغاز روندی بود که در نهایت، با پیمان پاریس در سال ۱۷۶۳ (پس از جنگ هفت‌ساله)، به از دست رفتن کامل فرانسه نو انجامید.
با وجود این، میراث حضور فرانسویان در آمریکای شمالی که با پیمان سن-ژرمن-آن-له تداوم یافته بود، تا امروز نیز در فرهنگ، زبان و هویت کبک و سایر مناطق فرانسوی‌زبان کانادا دیده می‌شود. این پیمان، با بازگرداندن کبک به فرانسویان، زمینه را برای شکل‌گیری جامعه‌ای فرانسوی‌زبان در قلب آمریکای شمالی فراهم کرد که بعدها به یکی از ارکان اصلی هویت چندفرهنگی کانادا تبدیل شد.
پیمان سن-ژرمن-آن-له در یک نگاه
پیمان سن-ژرمن-آن-له، با بازگرداندن کبک و سایر مستعمرات آمریکای شمالی به فرانسه، نقشی تعیین‌کننده در شکل‌گیری نقشه سیاسی و فرهنگی این قاره داشت. این پیمان موجب تداوم حضور فرانسویان در آمریکای شمالی شد و زمینه‌ساز رقابت‌های استعماری بعدی میان فرانسه و انگلستان گردید.
اگرچه در نهایت، فرانسه مستعمرات خود را در آمریکای شمالی از دست داد، اما میراث فرهنگی و اجتماعی حضور فرانسویان، که با پیمان سن-ژرمن-آن-له تثبیت شد، تا امروز نیز در کانادا جریان دارد. زبان فرانسوی، فرهنگ غنی کبک و هویت متمایز فرانکوفون‌های کانادا، همگی در سایه این پیمان تاریخی شکل گرفته و تداوم یافته‌اند.
پیمان سن-ژرمن-آن-له یادآور این واقعیت است که تاریخ استعماری آمریکای شمالی تنها محدود به رقابت‌های نظامی نبوده، بلکه دیپلماسی، منافع اقتصادی و تحولات سیاسی اروپا نیز نقشی تعیین‌کننده در شکل‌گیری آن داشته‌اند. درک این پیمان و پیامدهای آن، به ما کمک می‌کند تا تصویری جامع‌تر از تاریخ پیچیده روابط استعماری و شکل‌گیری ملت‌های امروزی داشته باشیم.
منابع:
Eccles, W. J. (1998). The French in North America, 1500-1783. East Lansing: Michigan State University Press.
Fischer, D. H. (2008). Champlain’s Dream: The European Founding of North America. New York: Simon & Schuster.
Greer, A. (2000). The People of New France. Toronto: University of Toronto Press.
Havard, G., & Vidal, C. (2008). Histoire de l’Amérique française. Paris: Flammarion.
Innis, H. A. (2017). The Fur Trade in Canada: An Introduction to Canadian Economic History. Toronto: University of Toronto Press.
Milani, L. (2012). “The Treaty of Saint-Germain-en-Laye and Its Impact on French Colonial Policy.” Journal of Colonial History, 45(2), 78-95.
Moogk, P. N. (2000). La Nouvelle France: The Making of French Canada. East Lansing: Michigan State University Press.
Trudel, M. (1973). The Beginnings of New France 1524-1663. Toronto: McClelland and Stewart.
