پوریا ناظمی
نگاهی به پرنده Melanerpes carolinus
در دل برخی از جنگل‌های جنوب انتاریو، پرنده‌ای با رنگ‌بندی خاص و رفتاری کنجکاوی‌برانگیز به چشم می‌خورد؛ دارکوب شکم‌سرخ یا Melanerpes carolinus. این پرنده‌ی چشمگیر که معمولاً در ایالت‌های شرقی ایالات متحده زندگی می‌کند، گاه‌به‌گاه به مناطق جنوبی کانادا نیز سر می‌زند. نشانه‌ی نام‌گذاری‌اش لکه‌ی کم‌رنگ سرخی است که در پایین شکمش دیده می‌شود؛ گرچه بیشتر مردم او را با پشت راه‌راه سیاه و سفیدش می‌شناسند. تفاوت ظاهری نر و ماده هم جالب است: نرها تاج سرخ‌رنگی دارند که از نوک منقار تا پس گردن کشیده شده، در حالی که در ماده‌ها، این رنگ فقط در پس گردن دیده می‌شود.
ظاهر و ویژگی‌های دارکوب شکم‌سرخ
دارکوب شکم‌سرخ، پرنده‌ای با اندازه‌ی متوسط است. طول بدنش بین ۲۳ تا ۲۶ سانتی‌متر است و فاصله‌ی دو سر بال‌هایش می‌تواند از ۳۳ تا ۴۳ سانتی‌متر برسد. پشتش با خطوط راه‌راه سیاه و سفید پوشیده شده و شکم سفید مایل به خاکستری‌اش، لکه‌ی کوچک و سرخی در پایین دارد. در نرها، رنگ قرمز به صورت نواری روشن از منقار تا گردن کشیده شده، اما ماده‌ها فقط بخش پس گردنشان قرمز است و باقی سر خاکستری می‌ماند.
نوک این پرنده بلند و نوک‌تیز است؛ ابزاری طبیعی که مانند قلمی برنده، برای سوراخ کردن تنه‌ی درختان طراحی شده. پاهایش ساختاری زیگوداکتیل دارند؛ یعنی دو انگشت رو به جلو و دو انگشت رو به عقب، که به او اجازه می‌دهد با قدرت به تنه‌ی درخت بچسبد. دم سفت و قوی‌اش هم هنگام بالا رفتن یا کوبیدن به درخت، همچون تکیه‌گاه عمل می‌کند.
واضح‌ترین تفاوت بین نر و ماده در رنگ سرشان است. نرها دارای نوار قرمز ممتدی هستند که از نوک تا پس گردن امتداد دارد، اما در ماده‌ها، این نوار فقط در پشت گردن دیده می‌شود و بالای سرشان خاکستری است. این تفاوت ظاهری، برای پرنده‌نگرها (birdwatchers) نشانه‌ای کاربردی برای تشخیص جنسیت است. به‌جز این تفاوت، از نظر اندازه، رفتار و ساختار بدنی، هر دو جنس بسیار شبیه هم هستند.
مقایسه با دارکوب‌های دیگر
در مقایسه با دیگر دارکوب‌ها، دارکوب شکم‌سرخ از نظر رنگ‌آمیزی و سازگاری با محیط‌های گوناگون متمایز است. در حالی که دیگر دارکوب‌ها بیشتر حشره‌خوار هستند، این گونه رژیم غذایی متنوع‌تری دارد. علاوه بر حشرات، از میوه‌ها، دانه‌ها و گاه حتی مهره‌داران کوچکی مانند مارمولک‌ها یا جوجه‌های دیگر پرندگان نیز تغذیه می‌کند.
مثلاً دارکوب پشمالو (Picoides pubescens) که در سراسر کانادا رایج است، جثه‌ای کوچکتر دارد و فقط لکه‌ی کوچکی از رنگ قرمز روی سرش دیده می‌شود. از سوی دیگر، دارکوب کله‌سرخ (Dryocopus pileatus) پرنده‌ای بزرگ‌تر با تاج پررنگ قرمز و الگوی صورت متمایز سیاه و سفید است.
آشیانه‌سازی و زیستگاه در کانادا
دارکوب شکم‌سرخ معمولاً در تنه‌ی درختان مرده یا پوسیده آشیانه می‌سازد؛ چون این چوب‌ها برای کندن راحت‌ترند. آشیانه ممکن است در ارتفاعی بین ۱.۵ تا ۲۰ متر بالای زمین قرار داشته باشد. در کانادا، بیشتر در جنگل‌های برگ‌ریز جنوب انتاریو یا در پارک‌ها و حومه‌های شهری با پوشش مناسب درختان مشاهده می‌شود. آن‌ها به‌ویژه درختان بلوط، افرا و گردو را ترجیح می‌دهند، که هم غذا و هم مکان مناسبی برای لانه فراهم می‌کنند.
ماده‌ها معمولاً بین ۴ تا ۵ تخم سفید می‌گذارند. هر دو والد وظیفه‌ی گرم کردن تخم‌ها را به مدت حدود ۱۲ روز بر عهده دارند. جوجه‌ها پس از تولد، بدون پر و ناتوان هستند و تا چند هفته توسط پدر و مادر تغذیه و مراقبت می‌شوند. آن‌ها بین ۲۴ تا ۲۷ روز پس از تولد از لانه پرواز می‌کنند، اما همچنان برای یادگیری مهارت‌های زندگی به کمک والدین وابسته‌اند.
شکارچیان و تهدیدها
از تهدیدهای اصلی این پرنده می‌توان به پرندگان شکاری مانند باز کوپر و باز نوک‌باریک اشاره کرد که ممکن است به پرندگان بالغ حمله کنند. مارها و راکون‌ها نیز لانه‌ها را برای تخم‌ها و جوجه‌ها جستجو می‌کنند. گربه‌های خانگی هم اگر آزاد باشند، هم می‌توانند شکارچی باشند و هم باعث اختلال در آشیانه‌سازی شوند.
علاوه بر شکارچیان، تخریب زیستگاه به‌ویژه قطع درختان مرده و توسعه‌ی شهری، تهدیدی جدی برای زادآوری موفق این گونه محسوب می‌شود. حفاظت از درختان پوسیده و نصب جعبه‌های لانه‌ی مصنوعی می‌تواند به حفظ جمعیت این پرنده کمک کند.
رژیم غذایی و رفتار تغذیه
رژیم غذایی دارکوب شکم‌سرخ بسیار انعطاف‌پذیر است. عمدتاً از حشراتی مانند سوسک، مورچه و کرم تغذیه می‌کند که آن‌ها را با زبان دراز و نوک قوی‌اش از زیر پوست درختان بیرون می‌کشد. در زمستان، به میوه‌ها، دانه‌ها و آجیل‌هایی مانند بلوط و گردو روی می‌آورد.
این پرنده حتی دیده شده که از مهره‌داران کوچک مانند مارمولک‌ها یا جوجه‌های دیگر پرندگان تغذیه می‌کند. همچنین گاهی صمغ درختان را می‌نوشد. یکی از رفتارهای جالبش، ذخیره‌ی غذاست: او دانه‌ها و آجیل‌ها را در شکاف‌های پوست درخت پنهان می‌کند تا در زمستان به آن‌ها دسترسی داشته باشد. این رفتار نه تنها بقای خودش را تضمین می‌کند، بلکه به پخش بذر و بازسازی جنگل نیز کمک می‌کند.
تولید مثل و چرخه‌ی زندگی
در فصل بهار، معمولاً از اواخر آوریل، دارکوب‌های نر با صداها، پروازهای نمایشی و ضربه‌زدن به درخت، توجه ماده‌ها را جلب می‌کنند. پس از تشکیل جفت، هر دو با هم برای ساختن آشیانه‌ی چوبی تلاش می‌کنند و اگر محل مناسب باقی بماند، ممکن است سال بعد هم به همان آشیانه بازگردند.
والدین به نوبت تخم‌ها را گرم می‌کنند و پس از تولد، وظیفه‌ی تغذیه و مراقبت از جوجه‌ها را تا زمان توانایی پروازشان ادامه می‌دهند. جوجه‌ها پس از خروج از لانه نیز مدتی نیازمند راهنمایی والدین هستند.
وضعیت حفاظتی
دارکوب شکم‌سرخ در فهرست اتحادیه‌ی جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) در وضعیت «کم‌خطر» یا Least Concern قرار دارد، به این معنا که در حال حاضر در معرض انقراض نیست. با این حال، تخریب مداوم زیستگاه‌ها و نابودی درختان پوسیده می‌تواند تهدیدی در درازمدت برای این گونه باشد. آگاهی عمومی، آموزش، و حفظ محیط‌زیست از عوامل حیاتی برای بقای این پرنده هستند.
جایگاه فرهنگی
در فرهنگ برخی از بومیان کانادا، دارکوب نمادی از پشتکار، نظم و ارتباط با طبیعت است. در افسانه‌های برخی اقوام، این پرنده به‌عنوان پیام‌آور یا راهنمای مسیر در جنگل شناخته می‌شود. صدای کوبیدن مکررش بر درخت، در برخی داستان‌ها همچون زبانی برای ارتباط با جهان ارواح تعبیر می‌شود. این روایت‌ها، جایگاه مهم این پرنده در فرهنگ و باورهای محلی را نشان می‌دهند.
دارکوب شکم‌سرخ پرنده‌ای است با ویژگی‌های منحصر به‌فرد و حضورش—هرچند محدود—در طبیعت کانادا، به تنوع زیستی این سرزمین جلوه‌ای خاص می‌بخشد. شناخت بهتر این پرنده نه تنها به فهم ما از رفتارهای طبیعی کمک می‌کند، بلکه بر اهمیت تلاش‌های حفاظتی برای حفظ زیستگاه‌های طبیعی تأکید دارد؛ تلاش‌هایی که آینده‌ی این گونه و بسیاری دیگر را تضمین می‌کنند.
نیروانا احسانی
