پوریا ناظمی
نوروز که در میان جشنهای بسیار باقیمانده از دوران کهن ایران، توانسته است جایگاه و منزلت خود را حفظ کرده و توسعه دهد نهتنها جشن آغاز بهار است که آغاز سال تقویمی ایرانیان را نیز رقم میزند.
این تحویل سال شاید یکی از طبیعیترین تحویل سالهای مختلف در میان تقویمهای مختلف جهان باشد. رویدادی که نهتنها بر مبنای قراردادی اجتماعی نیست بلکه پیشزمینهای طبیعی دارد.
اما تحویل سال ایرانی چیست؟ و چه اتفاقی میافتد که ما نو شدن روز و روزگار را جشن بهطور همزمان و در همه جای جهان جشن گرفته و حتی با دقتی در حد ثانیه زمان آن را از پیش تعیین میکنیم برای پاسخ به این پرسش باید کمی به آسمان نگاه کنیم.
ما روی زمین به دور خورشید در مرکز منظومه شمسی در حال گردش هستیم و هرسال یکبار یک دور کامل به دور این ستاره حیاتبخش منظومه خود گردش میکنیم.
بااینوجود از دید من و شما که روی زمین قرار داریم، به نظر میآید که این خورشید و آسمانها هستند که در اطراف ما در حال گردشند. شبی یا روزی به فضای باز بروید و به اطراف خود نگاه کنید. اطراف شما دایرهای عظیم قرار دارد که افق شما را تشکیل میدهد و ۳۶۰ درجه در اطراف شما و در دوردست مرز تلاقی ظاهری زمین و آسمان خط افق را تشکیل میدهد. حالا سر خود به سمت بالا بگیرید و آسمان را ببینید. به نظر میرسد که نیمکرهای هممرکز با زمین برفراز شما قرار دارد.
اگر شب به آسمان نگاه کنید به نظر میرسد همه اجرام سماوی روی این نیمکره تصویر شدهاند. در هرلحظه از شبانهروز ما نیمکرهای را بالای سر میبینیم اما موقعیت اجرام روی این نیمکره دقیقهبهدقیقه تغییر میکند. این تغییر ظاهری به دلیل گردش زمین به دور خودش است که تقریباً هر ۲۴ ساعت یکبار تکمیل میشود. نیمکرهای که بالای سر ما قابلمشاهده است درواقع در هرلحظه نیمی از کره بزرگتری است که میتوان اطراف زمین تصور کرد.
زمین را چون کرهای کوچک تصور کنید. حال هممرکز با زمین کرهای با هر شعاعی که دوست دارید – ولی بزرگتر از شعاع زمین – رسم کنید. از هر جرمی که در آسمان وجود دارد از ستاره و ماه و خورشیدگرفته تا سحابیها و کهکشانها خطی به مرکز زمین رسم کنید، این خط در نقطهای کره فرضی را که در اطراف زمین کشیدهاید قطع میکند. اینجا محل تصویر آن جرم بر روی کره سماوی است.
کره سماوی نام همین کره هممرکز با زمین است که در اطراف خود فرض کردهایم.
برای ما که روی زمین قرار داریم و متوجه حرکت سیاره به دور خود نیستیم، به نظر میرسد که در هر شبانهروز این کره سماوی یکبار به دور زمین میگردد. بیایید برخی از خطوط و نقاط آشنا روی زمین را روی این کره رسم کنیم. قطب شمال و جنوب جغرافیایی زمین را ادامه دهید تا این کره را قطع کند این دونقطه را نقاط شمال و جنوب سماوی مینامند. همینطور بیایید خط استوای زمین را توسعه دهید و معادل آن را روی کره سماوی ترسیم کنید. این خط فرضی را استوای سماوی مینامند. همانند استوای زمین، این خط هم کره سماوی را به دو نیمکره شمالی و جنوبی سماوی تقسیم میکند.
برای تعیین نوروز ما به دایره دیگر همروی این کره احتیاج داریم.
زمین هر یک سال یکبار دور خورشید میچرخد اما از دید ما که روی زمین هستیم، به نظر میرسد خورشید در طول سال یک دایره کامل را روی کره سماوی طی میکند. این مسیر نسبت به استوای زمین زاویهای معادل ۲۳/۵ درجه دارد (این همان عدد انحراف محور دوران زمین است که باعث به وجود آمدن فصلها روی سیاره ما میشود).
این دایره که نشان از حرکت سالانه و ظاهری خورشید به دور زمین دارد را دایرهالبروج مینامند.
همانطور که در این شکل میبینید، این دایره در دونقطه استوای سماوی را قطع میکند. بهعبارتدیگر در این دونقطه خورشید دقیقاً روی استوای سماوی قرار دارد. این دو نقطه را اعتدالین مینامند. اعتدال بهاری نقطهای است که در آن خورشید روی استوا است اما از در مسیر صعودی قرار دارد و از فردای آن روز ارتفاع آن نسبت به خط استوای سماوی بیشتر میشود و به سمت عرضهای شمالیتر اوج میگیرد.
بهطور مشابه، نقطه مقابلی وجود دارد که آن را اعتدال پاییزی مینامند، نقطهای که خورشید بازهم روی استوا است اما در مسیر نزولی قرار دارد و از فردای آن روزبهروز ارتفاعش در جهت منفی و جنوب از استوا بیشتر میشود.
نوروز دقیقاً لحظهای است که خورشید بر روی نقطه اعتدال بهاری قرار دارد.
برای ما ساکنان نیمکره شمالی قرار گرفتن خورشید در این نقطه به این معنی است که پسازآن خورشید ارتفاع بیشتری از استوا پیداکرده و درنتیجه طول روزها از طول شبها بیشتر میشود. و در این نقطه (همچنین در نقطه اعتدال پاییزی) اگر از اثر جو زمین صرفنظر کنیم طول روز و شب دقیقاً یکسان است.
محاسبه این نقطه از دوران باستان رایج بوده است و هنوز هم در محاسبات نجوم محاسباتی و رصدی کاربرد دارد. درواقع یکی از دستگاههای اصلی مختصات آسمان که منجمان از آن استفاده میکنند و به سیستم بُعد و مِیل معروف است مبدأش دقیقاً بر این نقطه (اعتدال بهاری) قرار دارد.
قرار گرفتن مرکز خورشید در نقطه اعتدال بهاری وابسته به محل زیست شما روی زمین نیست و برای همین هم هرجای این سیاره که باشید در یکلحظه اعتدال و آغاز بهار را جشن میگیرید. البته برای ساکنان نیمکره جنوبی این نقطه بیانگر اعتدال پاییزی است بااینوجود بنا برسنت ایرانیان ساکن در نیمکره جنوبی هم همین زمان را بهعنوان نوروز جشن میگیرند.
یکی دیگر از اصطلاحاتی که درباره نوروز به کار میرود تحویل خورشید از حوت به حمل است. منظور از این عبارت این است که در لحظه تحویل سال خورشید از مرز صورت فلکی حوت عبور کرده و وارد صورت فلکی حمل یا بره میشود. البته به یاد داشته باشید که نقطه اعتدال بهاری به دلیل حرکت رقص محوری زمین جابجا میشود و برای همین در دوران ما این نقطه در مرز دو صورت فلکی قرار ندارد و درواقع اعتدال بهاری درون صورت فلکی حوت یا ماهی جای دارد.
امسال خورشید در ساعت 19:03:26 ثانیه بهوقت مرکزی ایران و 11:33:26 بامداد بهوقت شرق کانادا خواهد بود.
نو شدن روز و سال و آمدن بهارتان مبارک باد.
خبرهای صبحگاهی
