زهرا فرودی
فریدالدین عطار در یکی از کتاب‌های خود به نام «مجلس پرندگان» داستان گروهی از پرندگان را روایت می‌کند که در جست‌وجوی خدا (سیمرغ) سفری جمعی را آغاز می‌کنند؛ اما آنچه درنهایت می‌یابند، نه یک وجود مادی، بلکه روشن‌بینی درونی خویش است. گروه تئاتر Soulpepper تورنتو بهار گذشته، اقتباسی از شعر عطار را در قالب نمایشنامه‌ای به نام «مجلس پرندگان» به روی صحنه برده است.
منطق الطیر یا مجلس پرندگان، شعر فارسی متعالق به قرن دوازدهم است که داستان گروهی از پرندگان را روایت می‌کند که به‌راه می‌افتند تا خدا یا همان روشن‌بینی را بیابند. آنهادر طول سفر خود از هفت دره می‌گذرند و برای عبور از هر کدام باید با ضعف‌های درونی و عیوب اخلاقی خود مواجه شوند. در انتهای سفر و این خودکاوی خودخواسته، پرده از مقابل دیدگانشان کنار می‌رود و می‌توانند حقیقت وجودی خود را، همانطور که هست، ببینند.
این شعر را هنرمندان و نویسندگان و شاعران ادوار مختلف، بارها و بارها، دست‌مایه آثار اقتباسی و انطباقی خود قرار داده و برای گفتن از زمانه و نیازهایش به آن روی آورده‌اند.
مجلس پرندگان را عطار، شاعر صوفی‌مسلک قرن دوازده میلادی نوشته که در نیشاپور به دنیا آمد، زندگی کرد و درگذشت. او که نامش در گنجینه کهن شعر عرفانی پارسی جاودانه مانده، هم شگفتی و شادی پیمودن راه معنویت را و هم مصائب پیش روی هر سالک حقیقی را در مسیر سیر و سلوک معنوی‌اش ترسیم می‌کند.
سهیل پارسا، مدیر هنری شرکت مدرن تایمز استیج در تورنتو، سال گذشته اقتباسی صحنه‌ای از این شعر، نوشته گیلرمو وردچیا را کارگردانی کرد که به‌علت همه‌گیری کووید، نه به‌صورت اثری تصویری، بلکه در شکل درامی به اجرا درآورد. این محصول هنری در 26 مه 2021 به عنوان بخشی از مجموعه تئاتر «دور دنیا در 80 اثر، محصول گروه تئاتر Soulpepper منتشر شد.
پارسا معتقد است که این داستان تمثیلی پیام‌هایی ملموس و واقعی برای ما دارد و می‌گوید: «این اثر، بر جستجوی مستقل حقیقت تاکید کرده و پیروی کورکورانه از یک سیستم اعتقادی که از اجدادمان به ارث رسیده را رد می‌کند. این عناصر و این مفهوم جستجوگری، همیشه مرا مجذوب خود کرده است و من به عنوان یک هنرمند، هرگز از جستجوی معنا، جستحوی خویشتن، حقیقت و زیبایی دست نکشیده‌ام و همین‌جا، نقطه‌ی پیوند من با این شعر است.»
عرفان مبتنی بر عشق
امید صافی، استاد معارف اسلامی در دانشگاه دوک که درسی را در باب عطار و معروف‌ترین شعر او تدریس می‌کند، اعتقاد دارد که عطار یک شخصیت محوری در تاریخ طولانی معنویت اسلامی ایفا کرده و معلم یکی از مهروف‌ترین عرفای مسلمان در دنیای غرب، یعنی مولانا بوده است.
تفاوت عطار با معاصرانش در این بود که او هرگز شاعری درباری نشد و آثارش را به نام کسی سند نزد. همانطور که از نامش برمی‌آید، شغلش عطاری بود و عطر و داروهای گیاهی می‌فروخت. شاعر مستقل بودن، در زمانه‌ای که او می‌زیست، امری عادی و پذیرفته‌شده نبود.
صافی گفت: «قبل از دوران عطار، عارفان را به‌اختصار، صوفی می‌خواندند. مردانی که خود را وقف عشق به پروردگار و مخلوقات او می‌کردند و به زندگی دنیوی اعتنایی نداشتند. از سوی دیگر رویه دیگری در بین شاعران زمان عطار وجود داشت و آن این بود که بسیاری از شاعران تنها برای دربار شعر می‌گفتند و رسماً شاعر بارگاه و قصر شاهان محسوب می‌شدند. آنچه عطار را بسیار متمایز از دیگر شاعران زمانش کرد،این بود که او این دو رویه را با هم ادغام کرده بود.
او ادامه می‌دهد: از زمان عطار به بعد، در ایران امروزی، افغانستان، آسیای میانه و جنوب آسیا، این دو رسم کهن شعر و عرفان مبتنی بر عشق، همیشه درهم‌تنیده بوده‌اند. عملاً امروزه هر عارف و صوفی که قریحه‌ای داشته باشد، شعر می‌سراید و اکثر قریب‌به‌اتفاق اشعار آنها جهت‌گیری عرفانی دارد.
صفحه‌ای از نسخه خطی منطق الطیر (کنفرانس پرندگان) متعلق به حدود سال 1600 میلادی، سروده‌ی شاعر پارسی، عطار نیشابوری که با نام مستعار فریدالدین نیز شناخته می‌شود. (Wikimedia)
عطار بر خلاف شاعران متأخری چون مولانا یا حافظ، در زمان حیات خود مریدان زیادی نداشت و علاقه‌ای نیز به رهبری گروه‌های صوفی نشان نمی‌داد.
کاوه بصیری، نویسنده، مترجم و دانشجوی دکترا در دانشگاه آرکانزاس به این نکته اشاره می‌کند که داستان پرندگان در سفر به سوی روشن‌بینی، داستان جدیدی نیست. به گفته‌ی او، ریشه‌ی و اصل این داستان مربوط به پیش از ورود اسلام به ایران است و فیلسوفان مسلمان بسیار قبل از او، مانند ابن سینا و غزالی نیز در آثار عفانی خود با آن اشاره کردهاند، اما آنچه عطار را متمایز از دیگر عرفا و فلاسفه می‌کند این است که داستانی بسیار دراماتیک‌تر و منسجم‌تر از این سیر و سفر روحانی پرندگان می‌سراید و در پایانی که برای آن ترسیم می‌کند، داستان را به اوج می‌رساند؛ پایانی که خود به قلب داستان تبدیل می‌شود و همه را مشتاق به خواندنش می‌کند.
سفر یک قهرمان
از دیدگاه صافی، گرچه داستان مجلس پرندگان، بازگویی یک داستان قدیمی از منطق‌الطیر عطار است، اما از برخی جهات کاملاٌ متمایز است. یکی از تفاوت‌های کلیدی این داستان، قاب‌بندی آن به‌صورت سفر جستجوگرانه‌ی یک قهرمان است. قهرمان می‌تواند گاهی هرکول در سنت یونانی، رستم در سنت ایرانی، ارباب حلقه‌ها یا جنگ ستارگان باشد؛ گاهی هم پرندگانی که در دره‌های عطار، آزمایش‌ها و مصایب درونی را پشت سر می‌گذارند.
در همان ابتدای شعر، خوانندگان می‌فهمند که قرار است پرندگان در پایان داستان با ققنوس، پادشاه پرندگان – خدا – ملاقات کنند. صافی، این قصه را با داستان ارباب حلقه‌ها و سفری که قهرمان داستان به نام آراگورن آغاز می‌کند، مقایسه می‌کند. او در ابتدای داستان، فقط یک افسر نه‌چندان کارکشته و جسور است که در طالعش پادشاهی نوشته شده و ما در سیر داستان باید رشد او را ببینیم تا تبدیل به چیزی شود که قبلا بوده است. این همان قصه‌‌ی پرندگان در منطق‌الطیر عطار است.
تصویری متعلق به حدود سال 1750 از هرکول در حال کشتن یک اژدها، درحالی‌که در یکی از دوازده کوشش خود، سه سیب طلایی را از باغ هسپریدها می‌برد. (آرشیو هولتون/گتی ایماژ)
به گفته‌ی صافی، گرچه شعر عطار یک اثر هنری بی‌بدیل است که در تاریخ کهن شعر عاشقانه-عارفانه فارسی و معنویت اسلامی ثبت شده است، اما یک پیام جهانی نیز در این اثر وجود دارد که آن را در جایگاهی بالاتر ازحوزه‌های سنتی می‌نشاند و آن، درک این نکته کلیدی است که همه شخصیت‌های شعر، همه دره‌هایی که پرندگان از آن عبور می‌کنند و آزمایش‌هایی که با آنها روبرو می‌شوند، همه ظرفیت‌هایی هستند در درون تک‌تک ما گنجانده شده‌اند.
این اثر شنیدنی و ماندگار با نام «The Parliment of Birds» را می‌توانید در وبسایت گروه تئاتر Soulpepper خریداری کرده و بشنوید.
نیروانا احسانی
خبرهای صبحگاهی
