تحریریه «مداد»
چند روز پیش بود که جاستین ترود اعلام کرد دولت کانادا به دنبال ممنوع کردن کامل استفاده از محصولات مختلف یک بار مصرف پلاستیکی تا سال ۲۰۲۱ است. با وجود اینکه هنوز فهرست نهایی این محصولات مشخص نشده است، نام برخی محصولات نظیر قوطی، نی و نیز قاشق و چنگال‌های یک بار مصرف در آن دیده می‌شود. همچنین، کاترین مک‌کنا (وزیر محیط زیست کانادا) برای نشان دادن اثرات مثبت این قانون بر طبیعت، تصاویری از جانداران دریایی که به خاطر پلاستیک‌های رها شده در اقیانوس آسیب دیده و یا از بین رفته‌اند را به مخاطبان خود نشان داد.
هیچ تردیدی نیست که هیچ کسی دوست ندارد در روند آسیب زدن به زندگی موجودات دریایی مشارکت کند. از آن مهم‌تر، حتی فکر کردن به اینکه تجزیه پلاستیک در طبیعت نیازمند بیش از ۱۰۰۰ سال زمان دارد هم برای هر انسانی، آزاردهنده است. نگرانی‌های مختلف درباره تغییرات اقلیمی و پیامدهای مسایل مختلف بر طبیعت و محیط زیست، عامل اصلی همه این نگرانی‌هاست.
اما نکته ظریفی در این میان نهفته است و آن هم اینکه، ممنوعیت استفاده از محصولات پلاستیکی یک‌بار مصرف در کانادا تقریبا هیچ تاثیری بر مشکل پلاستیک‌های رها شده در آب اقیانوس‌ها و حیات موجود در آن ندارد و حتی تاثیر زیست‌محیطی آن نیز بسیار ناچیز است. واقعیت این است که کانادا سهم بسیار اندکی از میزان آلاینده‌هایی که در سراسر دنیا وارد آب دریاها و اقیانوس‌ها می‌شود دارند. بیش از ۹۵ درصد از پلاستیک‌های یافت شده در اقیانوس‌ها از ۱۰ رودخانه اصلی وارد می‌شوند که همه آنها نیز در کشورهای در حال توسعه قرار دارند.
کانادا به صورت متوسط کمتر از یک ۰/۰۱ میلیون تن پسماند پلاستیکی در کانادا وارد آب‌‌های آزاد می‌شود. این در حالی است که کشورهایی نظیر اندونزی و فیلیپین هر کدام به ترتیب ۱۰/۱ و ۵/۹ درصد از مجموع این پسماندها روانه آب اقیانوس‌ها می‌کنند که ۳۰۰ برابر بیشتر از سهم کاناداست. چین به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده پسماندهای پلاستیکی در دنیا به تنهایی، تولید ۲۷/۷ درصد از مجموع این آلاینده‌ها را به خود اختصاص می‌دهد. جالب اینجاست که سهم کانادا یک چهارم برخی از کشورهای پیشرفته اروپایی نظیر انگلستان، اسپانیا، ایتالیا، پرتغال و فرانسه است. فقط سه کشور سوئد، نروژ و دانمارک، از نظر حجم تولید پسماند پلاستیکی مشابه کانادا هستند که البته مساحتی به مراتب کمتر از کانادا دارند. ممنوعیت استفاده از پلاستیک ممکن است جذاب باشد، اما شواهد نشانگر آن است که کانادا نقش چندانی در رهاسازی مدیریت‌نشده پسماندهای پلاستیکی ندارد. به کلامی دیگر، ممنوعیت استفاده از محصولات یک‌بار مصرف در این کشور، تاثیر چندانی بر حیات دریایی نخواهد داشت.
البته برخی از طرفداران این طرح بر تاثیر مثبت آن بر پدیده تغییرات اقلیمی تاکید دارند. تردیدی نیست که این نگرانی بسیار ارزشمند است. با این وجود، ممنوعیت استفاده از محصولات پلاستیکی الزاما به معنای دستیابی به نتایج زیست‌محیطی بهتر نیست و حتی ممکن است به نتیجه‌ای عکس بیانجامد. در واقع، اگر فرآیند تولید بسیاری از محصولات جایگزینی که معمولا به عنوان دوستدار محیط زیست معرفی می‌شوند را در نظر بگیریم، این محصولات در مجموع اثرات مخرب زیست‌محیطی به مراتب بیشتری به همراه دارند.
برای مثال، انواع کیسه‌های پلاستیکی را در نظر بگیرید که از نظر بسیاری از دوستداران محیط زیست، از اصلی‌ترین عوامل آلاینده به شمار می‌رود. شاید بسیاری از افراد با خود فکر کنند که ممنوعیت استفاده از کیسه‌های پلاستیکی یک بار مصرف، سبب افزایش استفاده مردم از کیسه‌های بادوام شده و این کاهش در مصرف پلاستیک در نهایت به سود محیط زیست تمام می‌شود. اما پژوهش صورت گرفته از سوی وزارت محیط زیست دانمارک گویای آن است که این باور نادرست است و مردم معمولا به کل فرآیند تولید و مصرف توجه نمی‌کنند.
پژوهشگران دانمارکی به این نتیجه رسیدند که جایگزین‌های موجود برای کیسه‌های پلاستیکی حتی نتایجی منفی به همراه دارند. برای نمونه، برای اینکه یک کیسه کاغذی بتواند اثرات زیست محیطی کمتری نسبت به مشابه پلاستیکی خود داشته باشد، باید حداقل ۴۳ بار مورد استفاده قرار گیرد. همچنین این رقم برای کیسه‌های نخی به مراتب بیشتر است. یک کیسه نخی باید تا ۷۱۰۰ بار استفاده شود تا اثرات زیست‌محیطی آن برابر با اثرات یک کیسه پلاستیکی بر محیط زیست شود و فقط در صورت استفاده بیش از ۷۱۰۰ بار، می‌توان آن را گزینه‌ای بهتر نسبت به کیسه پلاستیکی دانست. گفتنی است این رقم برای کیسه‌های تهیه شده از نخ ارگانیک به ۲۰۰۰۰ بار می‌رسد.
نگاهی به رفتار معمول مصرف‌کنندگان نشان می‌دهد که احتمال این مقدار استفاده از کیسه‌های کاغذی و نخی توسط مردم بسیار پایین است. گفتنی است بررسی صورت گرفته توسط دولت بریتانیا نیز تا حد زیادی این یافته‌ها را تایید می‌کند. این بررسی هم نشان می‌دهد که جایگزین‌های کیسه‌های پلاستیکی، تاثیر مخرب به مراتب بیشتری بر محیط زیست دارند.
از سویی دیگر، با وجود اینکه کانادایی‌ها شاید از این طرح ممنوعیت محصولات یک‌بار مصرف پلاستیکی حمایت کنند، تمایل چندانی برای پرداخت هزینه‌هایش از جیب خود ندارند. مطالعه صورت گرفته توسط دانشگاه دلوزی (Dalhousie University) نشان داد که ۸۹ درصد از کانادایی‌ها از مقررات ویژه محدودسازی محصولات پلاستیکی حمایت می‌کنند. اما همین مطالعه مشخص کرد که ۸۳ درصد از کانادایی‌ها تمایلی به پرداخت هزینه‌ای بیش از ۲/۵ درصد بیشتر به خاطر این محدودیت برای محصولات مختلف ندارند. این افزایش قیمت ناشی از محدودیت در استفاده از پلاستیک، چیزی است که احتمالا دولت جاستین تردو توجهی به آن نکرده است.
یک راه‌حل ساده برای این مساله وجود دارد که حتی نیاز به محدودیت‌هایی این چنینی را نیز از بین می‌برد. نخست اینکه باید تا حد امکان، ورود پلاستیک به رودخانه‌ها و دریاچه‌ها را محدود کنیم. طرح‌هایی بهتر برای بازیافت و نیز محدودیت‌های بیشتری برای رهاسازی زباله می‌تواند در کاهش سهم کانادا از آلوده‌سازی محیط زیست با پلاستیک به مراتب سودمدتر باشد. همچنین می‌توان از الگوی سوئدی‌ها استفاده کرد و پسماند محصولات یک‌بار مصرف پلاستیکی را که در مراکز انباشت زباله رها می‌شوند، با فناوری زباله‌سوزی، به انرژی تبدیل کرد. این کار می‌تواند انرژی لازم برای برخی مناطق کانادا را تامین کرده و در عین حال، جلوی ورود مواد آلاینده به طبیعت را نیز گرفت.
یک سیاست درست و منطقی در قبال یک مساله مشخص، باید تاثیری آشکار به همراه داشته باشد. متاسفانه مقررات جدید تعیین شده توسط دولت جاستین تردو تاثیر چندانی بر حجم پسماندهای پلاستیکی در اقیانوس‌ها ندارد و از آن بدتر اینکه جایگزین‌هایی پرهزینه را برای مشتریان به همراه دارد. با در نظر گرفتن پیامدهای این قانون پیشنهادی، نمی‌توان آن را سیاستی درست در قبال مساله آلاینده‌های پلاستیکی دانست.
