پوریا ناظمی
راهنمای آسمان هفته — از یکشنبه ۱۲ تا یکشنبه ۱۹ اکتبر ۲۰۲۵
آسمان هفتهی پیش رو ترکیبی از پایان تابستان و آغاز سرمای پاییزی است — از هلال ظریف ماه و درخشش زهره تا رقص سایههای مشتری و آغاز بارش شهابی شکارچی. اگر آسمان صاف بود، حتماً ساعتی را به تماشای این نمایش بیپایان اختصاص دهید. حتی با یک دوربین دوچشمی ساده، جهانِ بالا سخاوتمندانه زیباییهایش را به شما نشان خواهد داد.
یکشنبه ۱۲ اکتبر
🔹 ستارهی چشم شیطان (الغول)
امشب ستارهی متغیر معروف الغول (Algol) در صورت فلکی پرسئوس (برساوش) به کمنورترین وضعیت خود میرسد. در حدود ساعت ۱۲:۴۲ بامداد دوشنبه به وقت شرق آمریکا (معادل حدود ۰۹:۴۲ شب به وقت غرب آمریکا) در کمینهی درخشندگی قرار دارد و چند ساعت پیش و پس از آن، بهتدریج کمنور و سپس دوباره پرنور میشود. در این هنگام قدر ظاهری آن حدود ۳٫۴ است (در مقایسه با حالت معمولی ۲٫۱). برای رصد، از نقشههای مقایسهای با ستارگان همقدر استفاده کنید.
🔹 ماه در تربیع سوم
ماه وارد فاز «تربیع سوم» میشود (دقیقاً در ساعت ۲:۱۳ بعدازظهر دوشنبه ۱۳ اکتبر). بامداد دوشنبه، ماه میان دو چهرهی آشنا از صورت فلکی دوپیکر (جوزا) قرار میگیرد و سیارهی مشتری درست در پایین آنها دیده میشود. صحنهای زیبا برای عکاسی نجومی در سپیدهدم.
🔹 نمایش سایهها روی مشتری
در ساعات پایانی امشب، دو قمر بزرگ مشتری یعنی آیو (Io) و گانیمِد (Ganymede) سایههای خود را همزمان بر سطح مشتری میافکنند. این پدیده از ساعت ۱۱:۱۱ شب تا ۱:۲۹ بامداد (به وقت شرق آمریکا) ادامه دارد. نواحی شرقی آمریکای شمالی دید خوبی خواهند داشت، اما در غرب قاره، مشتری هنوز پایین افق است یا تازه طلوع کرده است.
دوشنبه ۱۳ اکتبر
🔹 آیا هنوز میتوانید قوریِ قوس (Teapot of Sagittarius) را پایینِ افق جنوبغربی ببینید؟ با فرارسیدن پاییز، این پیکر ستارهای بهتدریج کج و واژگون میشود، گویی آخرین گرمای تابستان را از لولهاش بیرون میریزد. هرچه در عرض جغرافیایی جنوبیتری باشید، این قوری بالاتر از افق قرار میگیرد.
🔹 پیش از طلوع سهشنبه، ماه، مشتری و ستارهی پولوکس (Pollux) مثلثی تقریباً متساویالاضلاع میسازند — ترکیبی درخشان در سپیدهدم.
سهشنبه ۱۴ اکتبر
🔹 زحل و مربع بزرگ اسب بالدار
اگر شبها زحل را دنبال میکنید، توجه کنید که این سیاره در سمت شرقجنوبشرقی میدرخشد و درخشانترین جرم آسمان در آن ناحیه است. بالای آن، صورت فلکی اسب بالدار (پگاسوس) و مربع بزرگ معروفش دیده میشود که هنوز کمی مایل است. حدود ساعت ۱۱ شب، مربع بزرگ درست بالای زحل قرار میگیرد.
در تیرماه گذشته، زحل در انتهای شرقی حرکت برگشتی خود بود و ضلع شرقی مربع پگاسوس تقریباً مستقیماً به آن اشاره میکرد. اکنون زحل به انتهای غربی حرکت برگشتی رسیده و از آن خط کاملاً خارج شده است.
حرکت برگشتی زحل تنها حدود ۷ درجه است، اما اگر با دقت آسمان را دنبال کنید، این جابهجایی ظریف برای چشم غیرمسلح نیز قابل درک است.
چهارشنبه ۱۵ اکتبر
🔹 سیِرِس (Ceres)، بزرگترین سیارک منظومه شمسی و نخستین سیارکی که کشف شد، همچنان در محدودهی دید دوربین دوچشمی است (قدر حدود ۷٫۷). این شبها در نزدیکی ستارگان فی۱ و فی۲ در صورت فلکی نهنگ (قیطس) قرار دارد. نقشهی دقیق آن را در شمارهی اکتبر مجلهی Sky & Telescope (صفحهی ۵۰) میتوانید ببینید.
پنجشنبه ۱۶ اکتبر
🔹 بعد از غروب، صورت فلکی ذاتالکرسی (Cassiopeia) را در سمت شمالشرقی ببینید که بهشکل W معروفش تقریباً عمود بر افق ایستاده است. اگر از بالاترین گوشهی W، سومین شاخه را بشمارید و آن را دو برابر طول خودش به پایین امتداد دهید، به خوشهی دوتایی پرسئوس (Double Cluster) میرسید — دو خوشهی ستارهای باشکوه که در آسمان تاریک حتی با چشم غیرمسلح نیز مانند دو لکهی محو دیده میشوند. با دوربین دوچشمی یا تلسکوپ، این دو خوشه بهسان دو شهر پرستارهی درخشان در دل کهکشان جلوه میکنند.
جمعه ۱۷ اکتبر
🔹 در این فصل، دیگ بزرگ دب اکبر (Big Dipper) پس از غروب در نزدیکی افق شمالغربی تقریباً بهصورت افقی قرار میگیرد. هرچه به عرضهای جنوبیتر بروید، پایینتر مینشیند. از عرض ۴۰ درجه شمالی (همتراز با نیویورک یا دنور) هنوز حدود ۱۰ درجه بالاتر از افق است، اما در عرضهای پایینتر مانند میامی تقریباً زیر افق پنهان میشود.
🔹 برای رصدگران سواحل غربی و هاوایی، مشتری در بامداد شنبه نمایشی دیگر از عبور همزمان سایهها دارد. از ساعت ۳:۴۲ تا ۵:۴۹ بامداد به وقت غرب آمریکا، دو قمر آیو و اروپا (Europa) سایههایشان را روی چهرهی مشتری میاندازند. سپس در ساعت ۶:۰۷ بامداد، سایهی کالیستو (Callisto) وارد قرص مشتری میشود، در حالیکه سایهی اروپا از سمت مقابل بیرون میرود.
در بیشتر نقاط آمریکا در این زمان سپیدهدم نزدیک است، اما در هاوایی آسمان هنوز تاریک است و فرصت خوبی برای دیدن هر دو پدیده وجود دارد.
شنبه ۱۸ اکتبر
🔹 همنشینی عطارد و مریخ
در گرگومیش پس از غروب، چالشی برای رصدگران مشتاق: سیارات عطارد (Mercury) و مریخ (Mars) در حال مقارنهاند و تنها ۲ درجه از هم فاصله دارند، بسیار پایین در افق غربجنوبغربی. با دوربین دوچشمی قوی یا تلسکوپ با میدان دید باز و از مکانی با افق باز به سمت غرب، حدود ۱۵ دقیقه پس از غروب خورشید بهآرامی منطقه را جستوجو کنید.
عطارد پرنورتر است (قدر –۰٫۲)، در حالیکه مریخ با قدر +۱٫۵ بسیار کمنورتر بهنظر میرسد. اگر موفق به دیدن مریخ شوید، از آخرین بینندگانی خواهید بود که آن را در پدیدهی سال ۲۰۲۴–۲۰۲۵ مشاهده کردهاند.
🔹 ماه نو و زهره در سپیدهدم
بامداد یکشنبه، هلال باریک ماه — تنها دو روز مانده به ماه نو — حدود ۴ درجه بالاتر و سمت راست زهره (Venus) درخشان دیده میشود. تصویری شاعرانه در آغاز روز.
یکشنبه ۱۹ اکتبر
🔹 آغاز بارش شهابی شکارچی (اورایونیدها)
در ساعات پیش از طلوع دوشنبه، نخستین شهابهای بارش شکارچی (Orionid) ممکن است دیده شوند. این بارش در بامداد ۲۲ اکتبر به اوج میرسد و امسال آسمان بدون نور ماه است — شرایطی عالی برای رصد. کانون بارش در بالای گرز شکارچی، در صورت فلکی جبار (اوریون) قرار دارد.
🔹 سایههای دوتایی دیگر در مشتری
بار دیگر دو قمر مشتری، آیو و گانیمد، همزمان سایههای کوچک خود را روی سیاره میافکنند. این رویداد بین ساعت ۲:۴۲ تا ۳:۱۸ بامداد به وقت شرق آمریکا (۱۱:۴۲ تا ۱۲:۱۸ شب به وقت غرب آمریکا) رخ میدهد. در مناطق غربی، مشتری هنوز نزدیک افق است، ولی شرق آمریکای شمالی فرصت دید بهتری دارد.
مرور سیارات این هفته
🔸 عطارد (قدر –۰٫۲) و مریخ (قدر +۱٫۵): هر دو بسیار پایین در گرگومیش غروب، نزدیک هم دیده میشوند. مقارنهی آنها در روزهای ۱۸ و ۱۹ اکتبر به وقوع میپیوندد.
🔸 زهره (قدر –۳٫۹): پیش از سپیدهدم در افق شرقی طلوع میکند. در صبح ۱۹ اکتبر هلال باریک ماه در نزدیکی آن خواهد بود.
🔸 مشتری (قدر –۲٫۲، در صورت فلکی دوپیکر): حوالی نیمهشب طلوع میکند و تا سپیدهدم بر آسمان شرق میدرخشد. ستارگان کاستور و پولوکس بالای آن، و ستارهی پروکیون (Procyon) پایینتر از آن قرار دارند، در حالیکه جبار (اوریون) با شکوه همیشگی در سمت راستشان میدرخشد.
🔸 زحل (قدر +۰٫۸): هنگام غروب در شرقجنوبشرقی طلوع کرده و تا نیمهشب به بالاترین نقطهی خود میرسد. حلقههایش همچنان تقریباً بهصورت لبهبهلبه دیده میشوند. زحل در نزدیکی مربع بزرگ پگاسوس قرار دارد و منظرهای دیدنی در تلسکوپهای کوچک فراهم میکند.
🔸 اورانوس (قدر ۵٫۶) در صورت فلکی گاو (ثور)، در حدود ۴ درجهای از خوشهی پروین، حوالی ساعت ۹ تا ۱۰ شب بالا میآید. در تلسکوپ بهصورت نقطهای کوچک اما غیرستارهای دیده میشود.
🔸 نپتون (قدر ۷٫۸) در نزدیکی زحل است، و فقط با تلسکوپ بهصورت نقطهای محو و آبیرنگ مشاهده میشود.
سخن پایانی
تدوین بر اساس راهنمای هفتگی «Sky & Telescope» برای علاقهمندان آسمان
تحریریهی «مداد»
نیروانا احسانی
