پوریا ناظمی
در دل شبهای مهآلود کبک، جایی که رودخانه سنت لارنس با غرور بیپایانش به سوی اقیانوس اطلس میشتابد، آبشار مونمورنسی همچون نگینی عظیم بر سینه این سرزمین میدرخشد. این آبشار، که با ارتفاع ۸۳ متریاش از آبشار نیاگارا نیز بلندتر است، نه تنها نمادی از قدرت طبیعت است، بلکه پناهگاهی برای افسانههای کهن و ارواح سرگردان.
در مجموعه داستانهای ارواح کانادا، که هر قسمتی از آن به کاوش در تاریکترین گوشههای تاریخ و folklore این کشور میپردازد، امروز به سراغ یکی از مشهورترین و دلخراشترین داستانها میرویم:
افسانه بانوی سفید آبشار مونمورنسی. این داستان، که ریشه در قرن هجدهم و دوران جنگهای استعماری دارد، از زوایای گوناگون – تاریخی، فرهنگی، روانشناختی و حتی گردشگری – بررسی میشود تا تصویری کامل و چندبعدی از آن ارائه دهد.
لا دام بلانش
بانوی سفید، یا “لا دام بلانش” به زبان فرانسوی، نه تنها یک روح است، بلکه نمادی از عشق ناکام، غم جنگ و ابدیت طبیعت وحشی کانادا.ریشههای تاریخی: جنگ و عشق در سایه شمشیربرای درک داستان بانوی سفید، باید به عقب بازگردیم، به سال ۱۷۵۹ میلادی، زمانی که آمریکای شمالی صحنه نبردهای خونین میان فرانسه و بریتانیا بود. این دوران، که به عنوان “جنگ هفتساله” شناخته میشود، نقطه عطفی در تاریخ کانادا بود. فرانسویها، که “نوفرانس” را بنیان گذاشته بودند، در برابر هجوم ارتش بریتانیایی به رهبری ژنرال جیمز ولف مقاومت میکردند. کبک، پایتخت نوفرانس، آخرین سنگر فرانسویها بود و آبشار مونمورنسی، واقع در شرق شهر، شاهد یکی از خشنترین درگیریها شد: نبرد بواپورت یا نبرد مونمورنسی.
در ۳۱ ژوئیه ۱۷۵۹، نیروهای بریتانیایی با حدود ۷۰۰۰ سرباز، در حالی که باران شدید و رطوبت آبشار باروت تفنگهایشان را بیاثر کرده بود، به حمله پرداختند. مارکوئیز دو مونکالم، فرمانده فرانسوی، با تاکتیکهای هوشمندانه، مهاجمان را عقب راند. اما این پیروزی موقتی بود؛ تنها دو ماه بعد، در سپتامبر همان سال، نبرد دشتهای ابراهیم به سقوط کبک و پایان سلطه فرانسه در کانادا انجامید. این جنگ نه تنها مرزها را تغییر داد، بلکه زندگی هزاران نفر را دگرگون کرد. در میان این آشوب، داستان عشقی خیالی اما نمادین زاده شد: عشق ماتیلد روبین و لوئی بوشر. با این حال، این نامها و روایت دقیق آنها در اسناد تاریخی رسمی وجود خارجی ندارند و بخشی از افسانه محلی هستند که احتمالاً در قرن نوزدهم برای حفظ هویت فرهنگی یا جذب گردشگران ساخته شده است.طبق افسانه، ماتیلد، دختری جوان از خانوادهای روستایی در نزدیکی مونمورنسی، عاشق لوئی، یک سرباز جوان فرانسوی، شده بود.
آنها در سایه آبشار ملاقات میکردند، جایی که صدای غرش آب همچون موسیقی عاشقانهشان بود. لوئی، که از طبقه متوسط جامعه بود، قول ازدواج داده و ماتیلد با شور و شوق، لباس عروسی سفیدی برای خود دوخته بود. آنها برنامه داشتند تا عروسیشان را در همان آبشار برگزار کنند، نمادی از پاکی عشقشان. اما جنگ همه چیز را ویران کرد. لوئی به نبرد مونمورنسی فراخوانده شد و در میان گلولهها و شمشیرها جان باخت. خبر مرگ او همچون خنجری بر قلب ماتیلد فرود آمد. (در برخی روایتهای فولکلوریک، نام معشوق ماتیلد “لوئی تسیه” ذکر شده، اما این تفاوتها نشاندهنده تنوع افسانه در میان نسلهاست.)
غم ماتیلد چنان عمیق بود که او را به مرز جنون کشاند. در شبی مهآلود، او لباس عروسی سفیدش را پوشید، به بالای آبشار رفت – همان جایی که شب قبل با لوئی ملاقات کرده بودند – و خود را به آغوش خروشان آبها سپرد. بدنش در اعماق رودخانه مونمورنسی غرق شد، اما روحش هرگز آرام نگرفت. از آن پس، آبشاری کوچکتر در مجاورت اصلی، که آبش همچون حریر عروسی میریزد و در فولکلور محلی به عنوان “شوت دو لا دام بلانش” یا “آبشار بانوی سفید” شناخته میشود (هرچند این نام رسمی جغرافیایی ندارد و بیشتر شاعرانه و افسانهای است)، نمادی از این تراژدی شد. این نامگذاری نه تنها ادای احترام به افسانه است، بلکه یادآوری از هزاران زنی که در سایه جنگها قربانی شدند.از زاویه تاریخی، این داستان کاملاً خیالی است. هیچ سند معتبری از وجود ماتیلد یا لوئی وجود ندارد؛ احتمالاً افسانه در قرن نوزدهم، برای جذب گردشگران یا حفظ هویت فرانکوفون کبک، ساخته شده است.
با این حال، نبرد واقعی مونمورنسی – با بیش از ۴۴۳ کشته و زخمی– بستری واقعی برای چنین روایتی فراهم کرد. مورخان مانند ژوئل سوترلند در کتاب “کانادا تسخیرشده” (۲۰۱۵) اشاره میکنند که این افسانه بازتابی از تأثیر جنگ بر زنان است: آنها که در خانه ماندند و منتظر بازگشت معشوقان مردند، اما هرگز ندیدند.
روایت افسانه: عشقی ابدی در میان ارواح
حال به خود داستان بپردازیم، روایتی که نسل به نسل در میان مردم کبک زمزمه شده. تصور کنید: زمستانهای سخت نوفرانس، جایی که برف همچون پردهای سفید بر زمین مینشیند. ماتیلد، با موهای مشکی بلند و چشمانی آبی همچون آبهای سنت لارنس، در کلبهای چوبی در روستای بورژ زندگی میکند. پدرش کشاورز است و مادرش بافتهگر. لوئی، با یونیفرم سربازیاش، همچون شوالیهای از داستانهای شوالیهگری ظاهر میشود. آنها در بازار محلی ملاقات میکنند، جایی که لوئی سیبهای قرمز را برای ماتیلد میخرد و قول میدهد پس از جنگ، زندگی مشترکی بسازند.
شبهای تابستانی، آنها به آبشار میروند. غرش آب، رازهایشان را پنهان میکند. ماتیلد از آرزوهایش میگوید: خانهای کوچک با باغی پر از گلهای وحشی، و فرزندانی که در سایه آبشار بازی کنند. لوئی، با لبخندی تلخ، از ترسهایش سخن میگوید: از انگلیسیها، از مرگ، از جدایی. اما عشقشان همچون آبشار، خروشان و بیوقفه است. نامزدیشان با حلقهای ساده از نقره جشن گرفته میشود و ماتیلد، با نخهای سفید ابریشمی، لباس عروسیاش را میدوزد. پارچه همچون ابریشم بر تنش مینشیند، نمادی از معصومیت و امید.اما جنگ، همچون سایهای شوم، همه چیز را میبلعد. لوئی به لشکر مونکالم میپیوندد. ماتیلد هر شب به بالای صخره میرود، به امواج خیره میشود و دعا میکند. نبرد فرا میرسد: صدای توپها، فریاد سربازان، بوی باروت. لوئی در خط مقدم میجنگد، اما گلولهای انگلیسی او را از پا درمیآورد. جسدش در میان مردگان دفن میشود، بدون خداحافظی.
ماتیلد خبر را از دهان یک سرباز زخمی میشنود. جهانش فرومیریزد. شبها، او فریاد میزند: “لوئی! لوئی کجایی؟” روستاییان او را دیوانه میپندارند. بالاخره، در شبی که ماه کامل آسمان را روشن کرده، ماتیلد لباس سفیدش را میپوشد، تاج گلی از شببو بر سر میگذارد و به آبشار میرود. باد موهایش را به رقص درمیآورد. او فریاد میزند: “اگر نمیتوانم با تو زندگی کنم، با تو میمیرم!” و سپس، همچون پرندهای سفید، به پایین پرتاب میشود. آبها او را میبلعند، اما روحش، همچون مهای سفید، برمیخیزد.
از آن شب، بانوی سفید ظاهر میشود. شاهدان میگویند او را در لباس عروسی، با چهرهای غمگین، در لبه صخره میبینند. گاهی فریادهایش در باد میپیچد: “لوئی!” گاهی همچون سایهای سفید، از صخره به پایین میلغزد و در آب ناپدید میشود. کودکان روستا میگویند او را در مه صبحگاهی، در حال قدم زدن بر روی آبشار کوچک میبینند.
این روایت، نه تنها عاشقانه است، بلکه تراژیک: نمادی از زنانی که در تاریخ کانادا، قربانی عشق و جنگ شدند.شواهد و مشاهدات: ارواح در عصر مدرناز زاویه پارانرمال، داستان بانوی سفید فراتر از افسانه است؛ صدها گزارش مشاهدات، آن را زنده نگه داشته. اولین گزارشهای مکتوب به قرن نوزدهم بازمیگردد، زمانی که گردشگران بریتانیایی از “زن سفیدرنگی که در مه آبشار ظاهر میشود” سخن گفتند. در سال ۱۸۹۴، یک روزنامهنگار محلی در “لا پرس” نوشت که در شبی تابستانی، صدای گریه زنی را از بالای آبشار شنیده، و سپس سایهای سفید را دیده که به پایین سقوط کرده.در قرن بیستم، با افزایش گردشگری، گزارشها بیشتر شد. منابعی مانند انجمن مطالعات پارانرمال کانادا (PSICAN) به گزارشهای مکرر در قرن ۱۹ و ۲۰ اشاره میکنند، از جمله مشاهداتی در دهه ۱۹۵۰ توسط زوجهایی که بانو را در لباس سفید دیدهاند. هرچند جزئیاتی مانند فیلمبرداری دانشجویان دانشگاه لاوال در ۱۹۷۲ سند محکمی در منابع عمومی ندارد، اما افسانه همچنان با روایتهای شفاهی و گزارشهای پراکنده زنده است. تحقیقات پارانرمال مدرن، مانند کارهای PSICAN، نشان میدهد که میدانهای الکترومغناطیسی اطراف آبشار – به دلیل جریان شدید آب – میتواند توهمات بصری ایجاد کند، اما بسیاری از شاهدان اصرار دارند که تجربهشان واقعی بوده.
امروز، در سال ۲۰۲۵، با دوربینهای مداربسته پارک مونمورنسی، گاه تصاویری مبهم ثبت میشود: لکههای سفید در مه، یا سایههایی که بدون منبع نور ظاهر میشوند. یک تور راهنمای پارک در مصاحبهای اخیر گفت: “گزارشهای متعددی از مشاهدات، به ویژه در شبهای مهآلود یا ماه کامل، وجود دارد.” از زاویه روانشناختی، این مشاهدات میتواند ” Hypnagogia” – حالتی بین خواب و بیداری – یا تأثیر “پیشانتظار” باشد؛ بازدیدکنندگان که داستان را شنیدهاند، به دنبال نشانهها میگردند.
با این حال، کتابهایی مانند “داستانهای واقعی ترسناک کانادا” از دولورس کلایتون، صدها شهادت را جمعآوری کرده و نتیجه میگیرد: “بانوی سفید واقعی است، چون غم او واقعی است.”
اهمیت فرهنگی: نمادی از هویت کبک
در فرهنگ کبک، بانوی سفید بیش از یک روح است؛ او نمادی از مقاومت فرانکوفون در برابر استعمار انگلیسی است. در دوران پس از فتح بریتانیا، افسانهها همچون سلاحی فرهنگی عمل کردند. داستان ماتیلد، که عشقش به خاطر جنگ انگلیسیها از دست رفت، بازتابی از حسرت نوفرانس از دسترفته است. در فولکلور کبک، زنان سفیدپوش اغلب با تمهای فمینیستی گره خوردهاند: قربانیان خشونت مردانه، جنگ یا جامعه پدرسالار.این افسانه در ادبیات و هنر کبک نفوذ کرده. نویسندگانی مانند آن ههبر در رمانهایش از بانوی سفید الهام گرفته، و در سال ۲۰۱۶، پست کانادا تمبر “لیدی این وایت” را با تصویر او منتشر کرد.
در موسیقی فولک، آهنگهایی مانند “لا دام بلانش” توسط گروههای محلی اجرا میشود، با ملودیهای غمگین آکاردئون که غرش آبشار را تداعی میکند. از زاویه فمینیستی، داستان ماتیلد را میتوان به عنوان اعتراض به نقش زنان در جنگ دید: آنها که منتظر ماندند، اما هرگز نجات یافتند. محققان مانند جودیکا ایلز در “دانشنامه ارواح” (۲۰۰۹) اشاره میکنند که افسانههای بانوی سفید در سراسر جهان – از آلمان تا چک – تم مشترکی دارند: انتقام از سرنوشت ناعادلانه.
گردشگری و تأثیر اقتصادی: جذب روحدوستان
آبشار مونمورنسی، با بیش از ۱ میلیون بازدیدکننده سالانه، یکی از جاذبههای اصلی کبک است. افسانه بانوی سفید، نقش کلیدی در این جذب دارد. تورهای شبانه “شکار ارواح”، که از سال ۲۰۰۰ شروع شد، بازدیدکنندگان را با داستان هدایت میکند. شرکتکنندگان با دستگاههای EMF (میدان الکترومغناطیسی) و EVP (صداهای الکترونیکی ارواح) به کاوش میپردازند. در تابستان ۲۰۲۴، یک تور ویژه با تم “شب بانوی سفید” بیش از ۵۰۰۰ بلیت فروخت.
از زاویه اقتصادی، این افسانه میلیونها دلار به گردشگری کبک میافزاید. هتلهایی مانند شاتو لوریه تورهای ویژه ارائه میدهند، و رستورانهای محلی منویی با “سوپ بانوی سفید” – سوپی سفیدرنگ با خامه و قارچ – دارند.
اما انتقادهایی هم هست: برخی پژوهشگران بومیشناسی، با توجه به مقدس بودن آبشار برای هورون-وابناکی، افسانه را به عنوان روایتی استعماری میبینند که تاریخ بومی را نادیده میگیرد. با این حال، پارک مونمورنسی تلاش میکند تعادلی ایجاد کند، با نمایشگاههایی که هم افسانه اروپایی و هم داستانهای بومی را روایت میکند.
تحلیل روانشناختی و فلسفی: چرا ارواح عاشق باقی میمانند؟
از منظر روانشناختی، بانوی سفید بازتاب “غم حلنشده” است. زیگموند فروید در نظریههایش، ارواح را نمادی از تمایلات سرکوبشده میدانست؛ ماتیلد، که عشقش ناتمام ماند، در ابدیت سرگردان است. در کانادا، جایی که مهاجرت و جنگها خانوادهها را از هم پاشید، چنین داستانهایی درمانی جمعی هستند: راهی برای پردازش تراما. فیلسوفان وجودی مانند ژانپل سارتر میگویند ارواح همچون “دیگری” هستند – یادآوری از مسئولیت ما نسبت به گذشته.
در عصر مدرن، با افزایش افسردگی پس از همهگیری، افسانه بانوی سفید پیامی امیدبخش دارد: عشق، حتی در مرگ، ابدی است. روانشناسان کبک، در مطالعاتی اخیر، اشاره کردهاند که بازدید از سایتهای تسخیر شده مانند مونمورنسی، به افراد کمک میکند با غمهای شخصیشان روبرو شوند.
ابدیت یک روح در قلب کانادابانوی سفید آبشار مونمورنسی، در مجموعه داستانهای ارواح کانادا، نه تنها یک افسانه است، بلکه آینهای از روح این سرزمین: زیبا، وحشی و پر از راز. از زوایای تاریخی جنگهای استعماری، تا فرهنگی هویت کبک، از گردشگری مدرن تا عمق روانشناختی غم انسانی، این داستان همهجانبه است. شاید ماتیلد هرگز وجود نداشته، اما غم او واقعی است – غمی که در هر فریاد باد، در هر مه سفید آبشار، طنین میاندازد. اگر روزی به مونمورنسی رفتید، در شب مهآلود بایستید، گوش بسپارید. شاید بانوی سفید را ببینید، نه به عنوان تهدید، بلکه به عنوان دوستی که عشق را به یاد میآورد. کانادا، سرزمین ارواح، همیشه زنده است، و بانوی سفید، نگهبان ابدیاش.
تحریریهی «مداد»
