پوریا ناظمی
روایتی از زندگی، مهاجرت و شگفتیهای یک پرندهی استثنایی
در دل جنگلهای سرسبز کانادا، هنگامی که مه صبحگاهی بهآرامی از روی برگهای مرطوب کنار میرود، سایهای درخشان با سرعتی باورنکردنی میان گلهای وحشی به پرواز درمیآید. این پرنده، نهتنها بال میزند، بلکه گویی با هر حرکت، شعری در دفتر طبیعت مینگارد. این موجود شگفتانگیز، مرغ مگسخوار است؛ یکی از کوچکترین و در عین حال خارقالعادهترین پرندگان قاره آمریکا که با ظرافت و قدرت خود، تماشاگران را به حیرت وا میدارد.
کوچکان تیزبال: شگفتی تنوع و پرواز
مرغهای مگسخوار، که در زبان علمی به خانواده Trochilidae تعلق دارند، پرندگان بومی قاره آمریکا هستند. در کانادا، برخلاف تصور عمومی که تنها یک گونه وجود دارد، چندین گونه از این پرندگان زندگی میکنند. مشهورترین و گستردهترین گونه در شرق کانادا، مرغ مگسخوار یاقوتگلو (Archilochus colubris) است که به دلیل گلوی درخشان و سرخرنگ نرها و پرواز بینظیرشان شناخته میشود. اما در غرب کانادا، بهویژه در بریتیش کلمبیا و آلبرتا، گونههای دیگری مانند مرغ مگسخوار حنایی (Rufous Hummingbird) و مرغ مگسخوار آنا (Anna’s Hummingbird) فراوان هستند.
این پرندگان با طولی بین ۷ تا ۹ سانتیمتر و وزنی حدود ۳ تا ۶ گرم—اغلب کمتر از یک سکه—از کوچکترین پرندگان جهان به شمار میروند. پرهای آنها با رنگهای سبز متالیک و خاکستری نقرهای، در نور خورشید میدرخشند و در نرها، گلو )که به آن Gorget میگویند( با طیفی از رنگهای یاقوتی تا نارنجی آتشین، جلوهای جادویی دارد.
آنچه این پرندگان را حقیقتاً متمایز میکند، توانایی منحصربهفردشان در پرواز است. آنها میتوانند به عقب پرواز کنند، در هوا ثابت بمانند (hovering)، و حتی وارونه شوند. این قابلیت به لطف بالزدنهای فوقالعاده سریع آنها—بین ۵۰ تا ۸۰ بار در ثانیه—ممکن میشود. این سرعت بهحدی است که بالهایشان در چشم انسان محو شده و صدایی شبیه «هوم» تولید میکند که نام انگلیسی آنها (Hummingbird) نیز از همین صدا گرفته شده است.
مهاجرانی خستگیناپذیر
با وجود جثه کوچکشان، مرغهای مگسخوار از شگفتانگیزترین مهاجران طبیعت هستند. هر پاییز، هزاران مرغ مگسخوار یاقوتگلو از مناطق شرقی و مرکزی کانادا سفر طولانی خود را به سوی جنوب آغاز میکنند. مقصد آنها اغلب جنگلهای گرمسیری آمریکای مرکزی، از مکزیک تا پاناماست. یکی از حیرتانگیزترین بخشهای این مهاجرت، عبور بدون توقف از خلیج مکزیک است؛ مسیری ۸۰۰ کیلومتری که در پروازی ۱۸ تا ۲۲ ساعته طی میشود.
اما شاید شگفتانگیزترین مهاجرت متعلق به مرغ مگسخوار حنایی باشد. این پرنده کوچک که در غرب کانادا و حتی آلاسکا زادآوری میکند، مسیری بیش از ۶۰۰۰ کیلومتر را تا مکزیک میپیماید که یکی از طولانیترین مهاجرتها نسبت به اندازه بدن در میان تمام پرندگان جهان است. برای آمادگی این سفر طاقتفرسا، آنها پیش از مهاجرت با مصرف شهد گلها و حشرات کوچک، چربی بدن خود را تا دو برابر وزن عادی افزایش میدهند. این ذخیره انرژی، سوخت لازم برای این ماراتن پروازی را فراهم میکند.
حافظهای بینظیر و دقت در زمانبندی
مرغهای مگسخوار نهتنها در پرواز، بلکه در هوش و حافظه نیز بینظیرند. تحقیقات نشان داده است که این پرندگان میتوانند مکان دقیق گلها و آبخوریهای مصنوعی را به خاطر سپرده و حتی پس از مهاجرتی چند هزار کیلومتری، به همان باغ یا حیاط سال گذشته بازگردند. آنها همچنین زمان بازسازی شهد در گلها را بهدقت رصد میکنند تا انرژی خود را برای بازدید دوباره بهینه مصرف کنند.
در کانادا، بسیاری از مردم با نصب آبخوریهای مخصوص حاوی محلول آب و شکر (با نسبت دقیق ۱ واحد شکر سفید به ۴ واحد آب و بدون هیچگونه رنگ مصنوعی) به استقبال این پرندگان میروند. این آبخوریها، بهویژه در بهار که منابع طبیعی شهد کم است، نقش مهمی در حمایت از این پرندگان دارند.
ماشینهای زیستی پرسرعت
مرغهای مگسخوار دارای سریعترین متابولیسم در میان تمام جانوران خونگرم هستند. قلب آنها در حالت استراحت حدود ۲۵۰ بار و در حین پرواز تا ۱۲۶۰ بار در دقیقه میتپد. برای تأمین این انرژی عظیم، آنها باید هر ۱۰ تا ۱۵ دقیقه تغذیه کنند و روزانه معادل نیمی از وزن بدن خود شهد بنوشند. شهد گلها منبع اصلی انرژی آنهاست، اما حشرات کوچک و عنکبوتها پروتئین مورد نیازشان را تأمین میکنند.
در شب یا در شرایط سرد، این پرندگان برای حفظ انرژی وارد حالتی به نام تورپور (Torpor) میشوند؛ وضعیتی شبیه به خواب زمستانی کوتاهمدت که در آن دمای بدن، ضربان قلب و تنفس بهشدت کاهش مییابد. این مکانیسم شگفتانگیز به آنها کمک میکند تا در اقلیمهای متغیر کانادا زنده بمانند.
جایگاه فرهنگی: پیامآوران نور و زندگی
مرغ مگسخوار در فرهنگهای بومی کانادا و آمریکای شمالی جایگاهی ویژه دارد. برای بسیاری از اقوام اولیه (First Nations)، مانند هیلتسوک و تسیمشیان در ساحل غربی، این پرنده نمادی از نور، شادی، شفا و زندگی است. در برخی اسطورهها، مرغ مگسخوار بهعنوان پیامآوری از سوی ارواح یا حتی ناجیای که نور خورشید را به جهان بازمیگرداند، توصیف شده است. بسیاری از مردم بومی معتقدند که دیدن این پرنده نشانهای از خبر خوش یا حضور یک روح مهربان است.
تهدیدات پیش روی این شاعران بالزن
با وجود قدرت و استقامتشان، مرغهای مگسخوار به شدت در برابر تهدیدات محیطی آسیبپذیرند. نابودی زیستگاهها به دلیل توسعه شهری و کشاورزی، یکی از بزرگترین خطرات برای این پرندگان است. آفتکشها، بهویژه نئونیکوتینوئیدها، با آلوده کردن شهد گلها و کاهش جمعیت حشرات، منابع غذایی آنها را تهدید میکنند.
تغییرات اقلیمی نیز با برهم زدن همزمانی فنولوژیکی، چالشی جدی ایجاد کرده است. به این معنا که زمان گلدهی گیاهان ممکن است زودتر از موعد بازگشت این پرندگان از مهاجرت رخ دهد و در نتیجه، آنها با کمبود غذا مواجه شوند. علاوه بر این، نصب نادرست آبخوریهای خانگی—مانند استفاده از شکر بیش از حد، عسل (که برایشان کشنده است)، آب آلوده یا رنگهای مصنوعی—میتواند به بیماری یا مرگ این پرندگان منجر شود.
تلاش برای حفاظت: همزیستی با طبیعت
در سالهای اخیر، تلاشهای بسیاری برای حفاظت از مرغهای مگسخوار در کانادا صورت گرفته است. برنامههایی مانند نقشه مهاجرت مرغ مگسخوار که با مشارکت شهروندان-دانشمندان اجرا میشود، به رصد الگوهای مهاجرت و تغییرات جمعیتی این پرندگان کمک کرده است. بسیاری از کاناداییها با کاشت گلهای بومی غنی از شهد مانند زنبق وحشی (Columbine)، گل آتشی (Fireweed) و پیچ امینالدوله (Honeysuckle)، باغهایی مناسب برای این پرندگان ایجاد میکنند. سازمانهای زیستمحیطی مانند پرندگان کانادا (Birds Canada) با آموزش عمومی و ترویج استفاده از آبخوریهای بهداشتی، به حفظ این گونه کمک میکنند.
شگفتیهای علمی: صداهای آیرودینامیک
دانشمندان کشف کردهاند که وزوز بالها تنها صدای این پرندگان نیست. در واقع، بسیاری از صداهای پیچیدهای که در فصل جفتگیری شنیده میشود، نه از حنجره، بلکه از ارتعاش پرهای دُم در هنگام شیرجههای نمایشی نرها با سرعت بالا تولید میشود. هر گونه الگوی صوتی منحصربهفردی دارد که برای جلب جفت و تعیین قلمرو به کار میرود. این یک نمونه خیرهکننده از تکامل صداهای غیرآوازی در دنیای حیوانات است.
وداع با تابستان، وعدهی بازگشت
با کوتاه شدن روزها و خنک شدن هوا، مرغهای مگسخوار آماده سفر بازگشت به جنوب میشوند. در غروبهای اواخر تابستان، میتوان آنها را دید که برای لحظهای در هوا معلق میمانند، گویی در حال خداحافظی با باغهای کانادا هستند. آنها با خود نقشهای از گلها، درختان و آبخوریهایی که در بهار آینده دوباره به آنها بازخواهند گشت، حمل میکنند.
مرغ مگسخوار، این جواهر بالدار، شاید شکننده به نظر برسد، اما در حقیقت نمادی از استقامت، زیبایی و هماهنگی با طبیعت است. حضور این پرنده شگفتانگیز، یادآوری میکند که حتی در جهانی پر از تغییرات، هنوز لحظاتی از لطافت و شگفتی در انتظار ماست—در وزوز بالهای یک شاعر کوچک که در آسمان میرقصد.
خبرهای صبحگاهی
تحریریهی «مداد»
