پوریا ناظمی
در قلب دشتهای وسیع و بادخیز کانادا، جایی که علفزارهای خشک زیر آسمان بیکران امتداد دارند، موجودی کوچک و شگفتانگیز زندگی میکند که انگار از داستانهای خیالی بیرون آمده است. جغد نقبزن (Athene cunicularia)، این پرندهی کوچک با پاهای بلند و چشمان زرد درخشان، نه در لابهلای شاخههای درختان، بلکه در زیر زمین، در نقبهایی که توسط دیگر حیوانات حفر شدهاند، خانه میسازد. این جغد، یکی از عجیبترین و دوستداشتنیترین اعضای حیاتوحش کانادا، داستانی پر از شگفتی، مبارزه و امید را در دل علفزارهای پرریر به ما روایت میکند.
یک جغد غیرمعمولی
برخلاف دیگر جغدها که شبها در سکوت جنگلها شکار میکنند، جغد نقبزن دوست دارد روزها هم فعال باشد. این پرندهی کوچک، که اندازهاش کمی بزرگتر از یک سینهسرخ است و وزنی بین ۱۲۵ تا ۱۸۵ گرم دارد، با پرهای قهوهای مایل به خاکی و خالهای سفید و بژ، بهخوبی در علفزارهای خشک استتار میکند. چشمان زردش، که مانند دو خورشید کوچک میدرخشند، و ابروهای سفید برجستهاش، چهرهای کنجکاو و بامزه به او میدهند. پاهای بلند و نازکش، که انگار روی چوبپا راه میرود، به او کمک میکنند تا در دشتها بدود و شکار کند، رفتاری که در میان جغدها کمنظیر است.جغد نقبزن برخلاف نام علمی قدیمیاش (Speotyto cunicularia به معنای «حفار کوچک»)، معمولاً خودش نقب نمیسازد. در عوض، از سوراخهای رها شده توسط حیواناتی مثل سگهای پرریر، گورکنها و سنجابهای زمینی استفاده میکند. او این نقبها را با علف خشک، پر و حتی فضولات حیوانی تزئین میکند تا رطوبت و دمای داخل آن را تنظیم کند و بوی خود را از شکارچیان مخفی نگه دارد. این رفتار، که گاهی شامل جمعآوری درپوش بطری یا تکههای زباله در اطراف ورودی نقب است، نشان میدهد که این جغد نهتنها باهوش است، بلکه خلاق هم هست.
خانهای در قلب دشتها
جغد نقبزن در علفزارهای باز و کوتاه پرریرهای کانادا، بهویژه در آلبرتا و ساسکاچوان، زندگی میکند. این مناطق، با پوشش گیاهی کم و مناظر باز، برای او که به دید وسیع برای شکار و امنیت نیاز دارد، ایدهآل هستند. برخلاف دیگر جغدها که در تنهایی شکار میکنند، جغد نقبزن گاهی در گروههای کوچک زندگی میکند، و به همین دلیل به آن لقب «جغدهای سلامکننده» دادهاند، چرا که با حرکات سر و بدنشان، انگار به همسایگانشان سلام میدهند. بچهجغدها حتی صدای زنگداری شبیه مار زنگی تولید میکنند تا شکارچیان را بترسانند، ترفندی هوشمندانه که نشاندهندهی سازگاری شگفتانگیز این پرنده با محیطش است.
این جغد گوشتخوار است و از حشرات بزرگ (مثل جیرجیرک و سوسک)، جوندگان کوچک، خزندگان و حتی دوزیستان تغذیه میکند. گاهی هم، در کمال تعجب، دانهها و میوهها را به رژیم غذاییاش اضافه میکند، ویژگیای که در میان جغدها نادر است. نرها، که کمی روشنتر از مادهها هستند چون بیشتر در معرض نور خورشید قرار میگیرند، وظیفهی اصلی شکار را بر عهده دارند، بهویژه در فصل تولیدمثل که مادهها در نقب از تخمها مراقبت میکنند.یک گونه در خطراما داستان جغد نقبزن در کانادا، داستانی پر از چالش است.
زمانی این پرنده در چهار استان غربی—آلبرتا، ساسکاچوان، مانیتوبا و بریتیش کلمبیا—فراوان بود. در دههی ۱۹۷۰، بیش از ۲۰۰۰ جفت جغد نقبزن در کانادا زندگی میکردند، اما تا سال ۲۰۱۵، این تعداد به کمتر از ۲۷۰ جفت کاهش یافت. طبق گزارش کمیته وضعیت گونههای در معرض خطر کانادا (COSEWIC)، جمعیت این جغد در دههی ۱۹۹۰ حدود ۹۰ درصد و بین سالهای ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۵، ۶۴ درصد دیگر کاهش یافت. این کاهش چشمگیر، جغد نقبزن را از سال ۱۹۹۵ بهعنوان گونهای در خطر انقراض طبقهبندی کرد.
دلایل این کاهش متعددند. تبدیل علفزارها به زمینهای کشاورزی، اصلیترین تهدید است. پرریرهای کانادا، که زمانی زیستگاه وسیعی برای این جغد بودند، به دلیل کشت گندم، کانولا و عدس، به شدت کاهش یافتهاند. این تغییر، نهتنها خانههای جغد را نابود کرده، بلکه تعداد حیوانات نقبزن مثل سگهای پرریر و سنجابهای زمینی را هم کم کرده است. بدون این حیوانات، جغد نقبزن جایی برای لانهسازی ندارد. سموم شیمیایی مثل کاربوفوران، که برای کنترل جوندگان و حشرات استفاده میشدند، نیز به کاهش طعمهها و مسمومیت مستقیم جغدها منجر شدهاند. تصادف با خودروها، که جغدها هنگام شکار در کنار جادهها با آن روبرو میشوند، و تغییرات اقلیمی، از جمله خشکسالی و آتشسوزی، نیز به این مشکلات افزودهاند.
تلاش برای نجات
با این حال، داستان جغد نقبزن تنها دربارهی از دست دادن نیست؛ داستان امید و تلاش هم هست. سازمانهای مختلفی در کانادا، از جمله خدمات حیاتوحش کانادا، فدراسیون حیاتوحش کانادا و موسسه وایلدر، برنامههای حفاظتی جامعی برای نجات این گونه راهاندازی کردهاند. در ساسکاچوان و آلبرتا، برنامههایی مثل «عملیات جغد نقبزن» و «جامعه علفزار» با همکاری زمینداران، زیستگاههای جغد را حفظ میکنند. این برنامهها شامل نصب نقبهای مصنوعی ضدشکارچی و محدود کردن استفاده از سموم در فصل تولیدمثل است.
یکی از ابتکارات جالب، برنامهی «سرآغاز» (head-starting) است که توسط موسسه وایلدر اجرا میشود. در این روش، کوچکترین جوجههای یک لانه، که شانس کمتری برای بقا دارند، بهطور موقت به محیطی امن منتقل میشوند و پس از یک سال، بهعنوان جفتهای نر و ماده در نقبهای مصنوعی آزاد میشوند. این جغدها با فرستندههای ماهوارهای ردیابی میشوند تا مسیر مهاجرتشان به مکزیک و جنوب آمریکا بررسی شود. این برنامه به افزایش نرخ بازگشت و تولیدمثل جغدها کمک کرده است.
در بریتیش کلمبیا، که جغد نقبزن زمانی منقرض شده بود، تلاشهای بازمعرفی جمعیت کوچکی را احیا کرده است، هرچند هنوز شکننده است.
اهمیت فرهنگی و اکولوژیکی
جغد نقبزن فقط یک پرنده نیست؛ بخشی از هویت دشتهای کانادا است. در فرهنگ بومیان، مانند قبیلهی بلکفوت که آن را «maatáásiiksi» مینامند، این جغد نمادی از سازگاری و استقامت است. از نظر اکولوژیکی، این پرنده با کنترل جمعیت حشرات و جوندگان، به تعادل اکوسیستم علفزارها کمک میکند. حضورش نشاندهندهی سلامت پرریرهاست، زیستگاهی که در خطر انقراض جهانی قرار دارد.
دعوت به همراهی
جغد نقبزن، با رفتارهای بامزهاش—مثل تکان دادن سر و دویدن روی پاهای بلندش—قلب هر بینندهای را تسخیر میکند. اما این موجود کوچک به کمک ما نیاز دارد. حفاظت از علفزارها، کاهش استفاده از سموم، و حمایت از برنامههای بازمعرفی، میتواند آیندهای روشنتر برای او رقم بزند. شما هم میتوانید بخشی از این داستان باشید. با شرکت در برنامههای علمی شهروندی، مثل گزارش مشاهدهی جغدها یا حمایت از سازمانهایی مثل «انجمن حفاظت از جغد نقبزن بریتیش کلمبیا»، میتوانید به این نگهبان کوچک دشتها کمک کنید.امشب، اگر در پرریرهای کانادا قدم زدید، به زمین نگاه کنید. شاید در میان علفها، چشمان زردی به شما خیره شده باشد، چشمانی که قصهی بقای یک گونهی شگفتانگیز را روایت میکنند. جغد نقبزن، این مسافر کوچک دشتها، به ما یادآوری میکند که حتی کوچکترین موجودات هم میتوانند تأثیر بزرگی بر جهان بگذارند.
مجله مداد
