پوریا ناظمی
مارتینت دودکشنشین (Chaetura pelagica)، پرندهای کوچک و شگفتانگیز از خانواده بادخورکها (Apodidae)، یکی از گونههای منحصربهفرد حیاتوحش کانادا است که به دلیل رفتارهای ویژه پروازش و وابستگیاش به دودکشهای انسانی، شهرت یافته است. این پرنده که اغلب به «سیگار پرنده» تشبیه میشود،
این پرنده به خاطر زندگی تقریباً تماموقت خود در آسمان و تواناییهای پروازی استثناییاش، توجه بسیاری از علاقهمندان به طبیعت را جلب کرده است. با این حال، کاهش شدید جمعیت این گونه در دهههای اخیر، آن را به یکی از گونههای در معرض خطر کانادا تبدیل کرده است.
مارتینت دودکشنشین چیست و کجا یافت میشود؟
مارتینت دودکشنشین پرندهای کوچک با بدنی خاکستری-دودی، بالهای بلند و باریک، و دمی کوتاه و نوکتیز است که طول بدنش حدود ۱۲ تا ۱۴ سانتیمتر و پهنای بالهایش ۲۷ تا ۳۰ سانتیمتر است. وزن آن بین ۱۷ تا ۳۰ گرم متغیر است، و نرها معمولاً کمی سنگینتر از مادهها هستند. این پرنده به دلیل بالهای خمیده و پرواز سریع و نامنظم خود، شبیه سیگاری در حال پرواز به نظر میرسد. برخلاف بسیاری از پرندگان، مارتینت دودکشنشین قادر به نشستن روی سطوح افقی نیست و تنها میتواند به سطوح عمودی مانند دیوارههای دودکش یا حفرههای درختان بچسبد.
این گونه در شرق آمریکای شمالی، از جمله جنوب شرقی کانادا، یافت میشود. در کانادا، مارتینت دودکشنشین در استانهای ساسکاچوان، مانیتوبا، انتاریو، کبک، نیوبرانزویک و نوا اسکوشیا زادوولد میکند و گاهی بهندرت در جزیره پرنس ادوارد و نیوفاندلند مشاهده میشود. این پرنده مهاجر در فصل بهار (اواخر آوریل تا اوایل ژوئن) به کانادا میآید و در پاییز (اوایل آگوست تا اوایل اکتبر) به مناطق زمستانگذرانی خود در حوضه آمازون در حوضه آمازون در کشورهای پرو، اکوادور، برزیل و بخشهایی از کلمبیا مهاجرت میکند. مارتینتها معمولاً در مناطق شهری و حومهای که دودکشهای مناسب برای لانهسازی و خوابگاه وجود دارد، متمرکز هستند، اما در مناطق روستایی نیز ممکن است از حفرههای درختان یا غارها استفاده کنند.
ویژگیهای زیستی
مارتینت دودکشنشین پرندهای بسیار هوایی است که تقریباً تمام عمر خود را در پرواز میگذراند، بهجز زمانی که در لانه یا خوابگاه استراحت میکند. بدن این پرنده برای پرواز بهینه طراحی شده است: بالهای بلند و نوکتیز آن مقاومت هوا را کاهش میدهند، و استخوانهای بالهایش بهگونهای تنظیم شدهاند که امکان بالزدن سریع را فراهم میکنند. پاهای کوتاه و پنجههای قوی با چنگالهای تیز و خمیده به آن اجازه میدهند به سطوح عمودی بچسبد. پرهای دم این پرنده دارای خارهایی است که به چسبیدن و حرکت روی سطوح عمودی کمک میکند، و به همین دلیل نام علمی آن (Chaetura) به معنای «دمخاردار» انتخاب شده است.
این پرنده روزانه فعال است و شبها در خوابگاههای جمعی یا لانه استراحت میکند. صدای آن، که شامل غژغژهای تیز و مداوم است، بهویژه در هنگام پرواز در گروههای کوچک، بهراحتی قابلشناسایی است. مارتینت دودکشنشین به پرستوها شباهت دارد اما از نظر خویشاوندی به مرغ مگسخوار نزدیکتر است.
عادات و رفتارها
مارتینت دودکشنشین پرندهای اجتماعی است و بهندرت بهتنهایی دیده میشود. این پرنده معمولاً در گروههای دو یا سهتایی شکار میکند، در گلههای ۶ تا ۲۰ تایی مهاجرت میکند، و پس از فصل تولیدمثل، در خوابگاههای جمعی با صدها یا حتی هزاران پرنده میخوابد. این خوابگاهها اغلب در دودکشهای بزرگ شهری قرار دارند، و منظره صدها مارتینت که در غروب بهصورت گردبادی به داخل دودکش فرومیروند، یکی از نمایشهای تماشایی طبیعت است که در کانادا به «شبهای مارتینت» معروف شده است.
این پرنده حتی در حال پرواز غذا میخورد، آب مینوشد و حمام میکند. برای نوشیدن، منقارش را روی سطح آب میکشد، و برای حمام، سینهاش را بهآرامی به آب میزند و سپس با تکاندادن پرهایش به پرواز ادامه میدهد. مارتینتها گاهی در ارتفاعات بیش از ۲۲۰۰ متری مشاهده شدهاند و در هوای سرد یا بارانی، در ارتفاعات پایینتر پرواز میکنند.
رژیم غذایی
مارتینت دودکشنشین حشرهخوار است و ۹۵ درصد غذای آن را حشرات پرنده مانند مگسها، مورچهها، زنبورها، سوسکها، پروانهها، مگسمایها و سنگمگسها تشکیل میدهند. این پرنده همچنین عنکبوتهای معلق در هوا را میخورد. یک جفت مارتینت که سه جوجه را تغذیه میکنند، روزانه معادل وزن ۵۰۰۰ تا ۶۰۰۰ حشره به اندازه مگس خانگی مصرف میکنند. این پرنده نقش مهمی در کنترل آفات کشاورزی مانند مورچه آتشین قرمز و سوسک ریشه شبدر دارد. در فصل تولیدمثل، نیمی از شکارهایش در شعاع ۰.۵ کیلومتری لانه انجام میشود، اما گاهی تا ۶ کیلومتر دورتر نیز برای غذا پرواز میکند.
تولیدمثل
مارتینت دودکشنشین معمولاً تکهمسر است و اغلب برای تمام عمر با یک جفت باقی میماند، هرچند درصد کمی از آنها شریک خود را تغییر میدهند. این پرنده در اواسط مارس تا اواسط مه به مناطق تولیدمثل در کانادا میرسد. جفتها نمایشهای هوایی انجام میدهند، با بالهای Vشکل به سمت بالا پرواز میکنند و گاهی از پهلو به پهلو تکان میخورند.
پیش از ورود مهاجران اروپایی، مارتینتها در حفرههای درختان بزرگ یا غارها لانه میساختند، اما امروزه تقریباً بهطور انحصاری از سازههای انسانی مانند دودکشهای آجری، بتنی یا سنگی استفاده میکنند. لانه آنها نیمفنجانی کمعمق از شاخههای کوچک است که با بزاق چسبناکشان به دیواره داخلی دودکش چسبانده میشود. هر جفت در یک دودکش لانه میسازد، و گاهی یک پرنده غیرجفتیافته بهعنوان «کمککننده» به پرورش جوجهها کمک میکند.
تخمها (معمولاً ۳ تا ۵ عدد) سفیدرنگ هستند و دوره جوجهکشی توسط هر دو والد ۱۶ تا ۲۱ روز طول میکشد. جوجهها پس از ۱۴ تا ۱۹ روز از لانه خارج میشوند و حدود ۲۸ تا ۳۰ روز پس از تولد پرواز میکنند. فصل لانهسازی از اوایل مه تا اواسط آگوست ادامه دارد، و پس از استقلال جوجهها، خانواده به خوابگاههای جمعی بازمیگردد.
تهدیدات و وضعیت حفاظتی
جمعیت مارتینت دودکشنشین در کانادا از سال ۱۹۷۰ حدود ۹۰ درصد کاهش یافته و این گونه از سال ۲۰۰۷ بهعنوان «در معرض تهدید» در قانون گونههای در معرض خطر کانادا (SARA) فهرست شده است. دلایل اصلی این کاهش شامل موارد زیر است
۱. کاهش حشرات پرنده: استفاده از آفتکشها، تغییرات در کشاورزی، و تخریب اکوسیستمها باعث کاهش جمعیت حشرات، غذای اصلی مارتینتها، شده است.
۲. ازدستدادن زیستگاه: با مدرنسازی دودکشها (مانند نصب درپوش، لولههای فلزی صاف، یا تخریب دودکشها) و کاهش تعداد درختان بزرگ توخالی، مکانهای مناسب برای لانهسازی و خوابگاه کم شده است.
۳. تمیزکردن دودکشها در فصل تولیدمثل: این کار میتواند لانهها و جوجهها را نابود کند.
۴. تغییرات اقلیمی: رویدادهای آبوهوایی شدید و تغییرات در زیستگاههای زمستانگذرانی نیز به این پرنده آسیب میرسانند.
مارتینت دودکشنشین تحت حفاظت قانون گونههای در معرض خطر کانادا و قانون کنوانسیون پرندگان مهاجر (MBCA) قرار دارد. تخریب لانهها یا مصدومات پرندگان بدون مجوز غیرقانونی است. تلاشهای حفاظتی شامل برنامههای نظارتی مانند SwiftWatch، که توسط Birds Canada اجرا میشود، و صندوق بازسازی دودکشها برای کمک به مالکان در حفظ دودکشهای مناسب است. مالکان املاک تشویق میشوند تا دودکشهای خود را از اوایل اکتبر تا اواسط آوریل تمیز کنند و از نصب درپوش یا لولههای فلزی در فصل تولیدمثل خودداری کنند.
جایگاه در فرهنگ کانادایی
مارتینت دودکشنشین در فرهنگ عمومی کانادا، این پرنده به نمادی از پیوند میان طبیعت شهری و حافظهی جمعی بدل شده است. پروازهای گروهی آنها در غروب، که بهصورت گردبادی به داخل دودکشها فرو میروند، برای بسیاری از کاناداییها یادآور تابستانهای گذشته است. این نمایشها، که گاهی اوجمعهای عمومی به نام «شبهای مارتینت» یا «نشستهای مارتینت» برگزار میشود، نهتنها سرگرمکنندهاند، بلکه فرصتی برای آموزش عمومی درباره حفاظت از این گونه فراهم میکنند.
این پرنده همچنین به دلیل نقشش در کنترل طبیعی آفات حشرات، بهویژه در مناطق شهری و کشاورزی، مورد احترام است. در برخی مناطق، مانند انتاریو، مالکان املاکی که دودکشهایشان میزبان مارتینتهاست، با افتخار خود را بخشی از تلاشهای حفاظتی میدانند و حتی این تجربه را با گردشگران به اشتراک میگذارند، مانند صاحب یک اقامتگاه در موریسی که دودکش خود را برای مارتینتها حفظ کرده است.
روز جهانی مارتینت (۷ ژوئن) نیز در کانادا با رویدادهایی برای افزایش آگاهی عمومی درباره این پرنده جشن گرفته میشود. سازمانهایی مانند Nature Canada و Birds Canada از مردم دعوت میکنند تا با گزارش مشاهدهها و حفظ دودکشهای مناسب، در حفاظت از این گونه مشارکت کنند. مارتینت دودکشنشین بهعنوان بخشی از میراث طبیعی کانادا، پیامی قدرتمند: حفاظت از گونههای کوچک نیز میتواند تأثیر بزرگی بر اکوسیستم و فرهنگ ما داشته باشد
مارتینت دودکشنشین، با پروازهای نمایشی و وابستگی منحصربهفردش به سازههای انسانی، یکی از گنجینههای زیستمحیطی کاناداست.
با این حال، تهدیدات متعدد، از کاهش حشرات تا ازدستدادن زیستگاه، این گونه را در معرض خطر قرار دادهاند. حفاظت از مارتینتها نیازمند همکاری همگانی، از مالکان املاک تا سازمانهای حفاظتی و شهروندان عادی، است. با حفظ دودکشهای مناسب، کاهش استفاده از آفتکشها، و مشارکت در برنامههای نظارتی، میتوانیم به این پرنده کوچک کمک کنیم تا همچنان آسمانهای کانادا را زینت دهد. مارتینت دودکشنشین نهتنها بخشی از طبیعت، بلکه بخشی از هویت و نوستالژی کانادایی است که شایسته حفاظت است.
تحریریهی «مداد»
نیروانا احسانی
