پوریا ناظمی
بامداد شنبه خورشید گرفته طلوع خواهد کرد
سحرگاه شنبه، ۹ فروردین ۱۴۰۴، خورشید در حالی طلوع خواهد کرد که چیزی کم دارد—تکه‌ای از آن، گمشده در سایه‌ی ماه. این خورشیدگرفتگی جزئی، نه از نوعی است که همه جا دیده شود، نه آن‌قدر کامل که شب‌مانند شود. اما برای کسانی که در شرق کانادا و شمال‌شرقی ایالات متحده زندگی می‌کنند، منظره‌ای خلق می‌کند که ارزش بیدار شدن در تاریکی سحر را دارد: خورشیدی که مانند هلالی واژگون از افق بالا می‌آید، با گوش هایی تیز رو به آسمان.
اما برای اینکه بدانیم چرا و چگونه این پدیده رخ می‌دهد، باید برگردیم به رویدادی که تنها دو هفته قبل اتفاق افتاد. در شب ۱۳ و ۱۴ مارس، ماه‌گرفتگی کاملی در آسمان دیده شد—ماه از دل سایه‌ی زمین گذشت، و آسمان صحنه‌ی نمایشی رنگارنگ از سایه و نور شد. خورشیدگرفتگی ۹ فروردین، دوقلوی آن پدیده است. معمولا گرفتهای ماه و خورشید به شکل جفت اتفاق می افتدند و یک خورشیدگرفتگی یا پیش یا پس از ماه‌گرفتگی رخ می‌دهد. این بار، در فاز نوماه، ماه آن‌قدر به صفحه مداری زمین-خورشید نزدیک باقی مانده که می‌تواند از مقابل خورشید عبور کند، اما نه به‌طور کامل؛ فقط بخشی از آن را می‌پوشاند، و آن هم نه برای همه‌ی مردم زمین.
این خورشیدگرفتگی جزئی، از گرینلند و ایسلند گرفته تا شمال‌غرب آفریقا، اروپا، روسیه، شرق کانادا و بخش‌هایی از شمال‌شرقی آمریکا قابل مشاهده خواهد بود. اما آن‌هایی که بیشترین گرفت را خواهند دید، ساکنان نوناویک در شمال استان کبک هستند—در اوج این پدیده، ۹۳ درصد از خورشید در آن‌جا پوشیده می‌شود.
در مونترال، شهری که این روزها درگیر آخرین برف‌های زمستانی و انتظار برای نور واقعی بهار است، خورشیدگرفتگی در ساعت ۶:۴۷ صبح آغاز خواهد شد، در حالی‌که خورشید هنوز در حال طلوع است. اوج گرفتگی در ساعت ۷:۳۹ صبح به وقت محلی رخ می‌دهد، زمانی که ۶۵ درصد از خورشید در سایه فرو رفته است. این نمایش آسمانی تا ساعت ۸:۳۸ ادامه خواهد داشت. اگر در یکی از پارک‌های کنار رود سنت‌لوران باشید، با افقی باز رو به شمال‌شرق، می‌توانید شاهد یکی از نادرترین طلوع‌های خورشید عمرتان باشید.
در ایالت مین آمریکا نیز، ۸۶ درصد از خورشید پوشیده خواهد شد—بیشترین میزان گرفت در خاک ایالات متحده. اما هر چه به جنوب سواحل شرقی برویم، خورشیدگرفتگی کمرنگ‌تر می‌شود. در بوستون، تنها ۵۷ درصد از خورشید در سایه فرو می‌رود، در نیویورک این عدد به ۲۷ درصد می‌رسد، و در واشینگتن دی‌سی، تنها ۳ درصد.
اما این گرفتگی، صرفاً بازی نور و سایه نیست؛ بازی جوّ زمین نیز در آن نقش دارد. در هنگام طلوع، انکسار جو باعث می‌شود خورشید مسطح‌تر و گاه حتی موج‌دار به‌نظر برسد. گاهی لایه‌های مختلف هوا با دما و چگالی متفاوت، تصاویری واژگون از خورشید یا لبه‌هایی نامنظم ایجاد می‌کنند. ممکن است خورشیدگرفتگی را در قالبی ببینید که شبیه به “لازانیاهای کیهانی” است—چند لایه نور و سایه که بر هم سوار شده‌اند.
برخی عکاسان خوش‌شانس ممکن است در این لحظات، شاهد “درخشش سبز” در افق نیز باشند؛ پدیده‌ای نادر و زیبا که فقط در شرایط خاص جوی و هنگام طلوع یا غروب رخ می‌دهد.
با اینکه ممکن است وسوسه شوید بدون فیلترهای محافظ، در آن چند دقیقه اول پس از طلوع به خورشید نگاه کنید، یادتان باشد که حتی در هنگام گرفتگی هم نور خورشید برای چشم خطرناک است. بهترین روش ثبت عکس، استفاده از دوربین‌های DSLR یا بدون‌آینه با نمایشگر زنده است، نه نگاه مستقیم از چشمی. وقتی خورشید کمی از افق بالاتر می‌آید، استفاده از فیلترهای ایمن الزامی می‌شود—هم برای سلامت چشم و هم دوربین.
در اروپا نیز این پدیده قابل رؤیت است، البته با شدت کمتر. در دوبلین ایرلند، ۴۱ درصد از خورشید پوشیده می‌شود. در لندن، این عدد به ۳۰ درصد می‌رسد و در وین تنها ۶ درصد.
اما شاید زیباترین وجه این پدیده، تغییری باشد که در نور صبحگاهی احساس می‌شود. زمانی که بیش از نیمی از خورشید در سایه قرار دارد، نوری ملایم و عجیب بر زمین می‌افتد—برخی آن را “کم‌رمق” یا “باریک” می‌نامند، برخی دیگر آن را به نور سیاره مریخ تشبیه می‌کنند، نوری که گویی از خورشیدی دورتر می‌آید.
و البته، این سؤال همواره مطرح است: آیا پرندگان متوجه تغییر نور می‌شوند؟ آیا آواز سحرگاهی‌شان را کوتاه‌تر می‌کنند؟ در ماه‌گرفتگی اخیر، یک پرنده چوب‌پا تا زمان بازگشت نور، ساکت ماند و تنها پس از روشن شدن دوباره آسمان، آواز و پروازش را از سر گرفت. شاید همین تجربه، این بار هم تکرار شود.
اگر آسمان با ما یار باشد و ابری در کار نباشد، این خورشیدگرفتگی در صبحی زود هنگام، می‌تواند یادآوری باشد از نظم و زیبایی کیهانی؛ اینکه حتی در آغاز روز، گاه بخشی از نور پنهان می‌شود، تا جای آن را شگفتی بگیرد.
تحریریهی «مداد»
