پوریا ناظمی
در آب‌های سرد و تاریک اقیانوس اطلس شمالی، موجودی شگفت‌انگیز به آرامی زیر سطح یخی حرکت می‌کند. این کوسه گرینلند است، جانوری مرموز و باستانی که کنجکاوی دانشمندان را برانگیخته و احترام فرهنگ‌های بومی کانادا را به خود جلب کرده است. در این داستان، ما به دنیای این غول اعماق سفر می‌کنیم و رازهای زندگی‌اش را از نزدیک می‌بینیم.
کوسه گرینلند چیست؟
کوسه گرینلند، که با نام علمی Somniosus microcephalus شناخته می‌شود، گونه‌ای شگفت‌انگیز از کوسه‌هاست که در آب‌های عمیق و یخ‌زده اقیانوس اطلس شمالی و قطب شمال زندگی می‌کند. این شکارچی گریزان یکی از بزرگ‌ترین گونه‌های زنده کوسه‌هاست و می‌تواند قرن‌ها عمر کند، به‌طوری که از طولانی‌عمرترین مهره‌داران روی زمین به شمار می‌رود. تصور کنید موجودی که در زمان امپراتوری‌های باستانی متولد شده، هنوز هم در اعماق اقیانوس شنا می‌کند!
اندازه، شکل و تفاوت‌های جنسیتی
کوسه‌های گرینلند غول‌هایی در اعماق هستند. بزرگسالان به‌طور متوسط بین ۲.۴ تا ۴.۸ متر (۸ تا ۱۶ فوت) طول دارند، اما برخی افراد استثنایی ممکن است تا ۶.۴ متر (۲۱ فوت) یا کمی بیشتر رشد کنند. وزنشان گاهی به بیش از ۱۰۰۰ کیلوگرم می‌رسد. بدنشان استوانه‌ای و محکم است، با سری پهن و دماغی کند، و باله پشتی کوچکی دارند که به سختی از آب بیرون می‌زند. پوستشان خاکستری تیره یا قهوه‌ای با لکه‌هایی است که آنها را در برابر کف اقیانوس استتار می‌کند.
تفاوت‌هایی ظریف بین نرها و ماده‌ها وجود دارد. ماده‌ها معمولاً کمی بزرگ‌تر از نرها هستند، ویژگی‌ای که به آنها کمک می‌کند تا بچه‌های زنده و نسبتاً بزرگ خود را بهتر حمایت کنند. این تفاوت اندازه در بسیاری از گونه‌های کوسه دیده می‌شود و نشان‌دهنده نقش مهم ماده‌ها در بقای نسل است.
تولیدمثل و بچه‌هایشان
رازهای تولیدمثل کوسه گرینلند هنوز در پرده ابهام است. برخلاف براز کوسه‌ها که تخم‌گذارند، این گونه به احتمال زیاد زنده‌زا (ovoviviparous) است، یعنی تخم‌ها درون بدن ماده رشد می‌کنند و جوجه‌ها زنده به دنیا می‌آیند. دوره بارداری ممکن است چندین سال طول بکشد، اما به دلیل دشواری مطالعه این جانوران در اعماق، زمان دقیق آن مشخص نیست.
بچه‌های تازه‌متولدشده، که به آنها “پوپ” می‌گویند، در بدو تولد حدود ۴۰ سانتی‌متر طول دارند. این اندازه بزرگ به آنها کمک می‌کند تا در محیط خشن و رقابتی اعماق اقیانوس از شکارچیان در امان بمانند و شانس بقای بیشتری داشته باشند.
تفاوت با دیگر کوسه‌ها
کوسه گرینلند در چند جنبه از دیگر کوسه‌ها متمایز است. مهم‌ترین تفاوت، طول عمر شگفت‌انگیز آن است. در حالی که بیشتر کوسه‌ها چند دهه عمر می‌کنند، این گونه می‌تواند بیش از ۴۰۰ سال زندگی کند. مطالعه‌ای در سال ۲۰۱۶ با استفاده از تاریخ‌گذاری رادیوکربنی عدسی چشم این کوسه‌ها نشان داد که عمرشان بین ۲۷۲ تا ۵۱۲ سال است—رکوردی که آنها را به طولانی‌عمرترین مهره‌داران شناخته‌شده تبدیل کرده است. این طول عمر به متابولیسم کند و آب‌های سرد زیستگاهشان نسبت داده می‌شود که روند پیری را آهسته می‌کند.
برخلاف شکارچیان سریع مثل کوسه سفید بزرگ، کوسه گرینلند شناگری کند است و با سرعت تقریبی ۱.۲۲ کیلومتر در ساعت (۰.۷۶ مایل در ساعت) حرکت می‌کند. این کندی با مهارت پنهان‌کاری و کمین کردن جبران می‌شود، و آنها را به شکارچیانی بی‌صدا و مؤثر تبدیل می‌کند.
زیستگاه: در کانادا کجا یافت می‌شوند؟
کوسه‌های گرینلند در آب‌های عمیق اقیانوس اطلس شمالی و قطب شمال، از جمله سواحل کانادا، زندگی می‌کنند. آنها بیشتر در نزدیکی نیوفاندلند و لابرادور و مجمع‌الجزایر قطبی کانادا دیده می‌شوند. این کوسه‌ها از سطح آب تا عمق بیش از ۲۲۰۰ متر (۷۲۱۸ فوت) حضور دارند، اما معمولاً در عمق ۲۰۰ تا ۶۰۰ متر، جایی که دما نزدیک به صفر است، یافت می‌شوند. وجود مقادیر بالای اوره و TMAO (تری‌متیل‌آمین اکسید) در بدنشان مثل ضد یخ عمل می‌کند و به آنها اجازه می‌دهد در این شرایط سخت زنده بمانند. اما تغییرات اقلیمی، با گرم شدن اقیانوس‌ها و ذوب یخ‌ها، ممکن است زیستگاهشان را تهدید کند و آنها را مجبور به مهاجرت به اعماق دیگر کند.
رژیم غذایی و شکارچیان
این کوسه‌ها به‌عنوان شکارچیان رأس زنجیره غذایی، رژیم متنوعی دارند که شامل ماهی‌های استخوانی، ماهی مرکب، فوک‌ها و حتی لاشه حیوانات مرده مثل نهنگ‌هاست. دهان بزرگ و آرواره‌های قدرتمندشان به آنها اجازه می‌دهد طعمه‌های بزرگی را بخورند، اما بیشتر اوقات به لاشه‌خواری وابسته‌اند که غذای پایداری در اعماق کم‌مواد غذایی فراهم می‌کند.
با وجود اندازه بزرگشان، کاملاً بدون دشمن نیستند. نهنگ‌های قاتل ممکن است به‌ویژه به جوجه‌ها حمله کنند، اما شواهد قطعی کمی وجود دارد. تهدید بزرگ‌تر، انگل‌هایی مثل کوپه‌پود Ommatokoita elongata است که به چشم‌هایشان می‌چسبد و اغلب آنها را کور می‌کند. با این حال، کوسه‌ها با تکیه بر حس بویایی فوق‌العاده‌شان—که خون را از کیلومترها دورتر تشخیص می‌دهد—به شکار ادامه می‌دهند.
وضعیت حفاظت
کوسه گرینلند طبق اعلام اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) در حال حاضر “نزدیک به تهدید” طبقه‌بندی شده است. رشد کند و بلوغ دیرهنگامشان (که ممکن است بیش از ۱۵۰ سال طول بکشد) آنها را در برابر صید بیش از حد و تخریب زیستگاه آسیب‌پذیر می‌کند. در کانادا، مقررات ماهیگیری و مناطق حفاظت‌شده دریایی برای حفظ جمعیتشان وضع شده، اما صید غیرعمدی (bycatch) در تورهای ماهیگیری تجاری—مثل صید هلیبوت—همچنان تهدیدی جدی است.
اهمیت در فرهنگ بومی کانادا
در فرهنگ مردمان بومی مناطق قطبی کانادا، کوسه گرینلند جایگاه ویژه‌ای دارد. در زبان اینویت به آن “اِکالوسواک” می‌گویند، نامی که نماد استقامت و بقا در برابر سختی‌هاست. در افسانه‌ها، این کوسه اغلب نگهبان اعماق یا موجودی مرموز تصویر می‌شود که اسرار اقیانوس را حفظ می‌کند. گوشت این کوسه، که به دلیل سطح بالای اوره و TMAO تازه‌خورده سمی است، پس از تخمیر به غذایی ارزشمند تبدیل می‌شود—هرچند این سنت بیشتر در گرینلند رواج دارد تا کانادا.
داستان سدنا و تولد کوسه گرینلند
یکی از شناخته‌شده‌ترین روایت‌های مربوط به سدنا، داستانی تراژیک درباره خیانت و تبدیل او به الهه دریاست. بر اساس این افسانه، سدنا دختری زیبا بود که از ازدواج با مردان معمولی سر باز می‌زد. در برخی نسخه‌ها، او با مردی مرموز ازدواج می‌کند که بعداً مشخص می‌شود یک روح یا موجودی فراطبیعی است. پدر سدنا، که از این ازدواج ناخشنود بود، او را با قایق به دریا برد تا از شوهرش جدا کند. اما در مسیر، طوفانی سهمگین آنها را گرفتار کرد و پدرش برای نجات خود، سدنا را به دریا انداخت.
سدنا که سعی داشت به قایق چنگ بزند، پدرش انگشتان او را یکی‌یکی برید. هر انگشت او که به دریا افتاد، به موجودی دریایی تبدیل شد: نهنگ‌ها، فوک‌ها، ماهی‌ها، و در برخی نسخه‌های اینویت، کوسه گرینلند از انگشتان قطع‌شده سدنا پدید آمدند. این تبدیل، نمادی از پیوند همیشگی سدنا با دریاست و توضیح می‌دهد که چرا کوسه گرینلند، مانند بسیاری از مخلوقات شمالگان، با اسرار و ویژگی‌های عجیب همراه است.
کوسه گرینلند در جهان معنوی اینویت
در برخی افسانه‌ها، کوسه گرینلند نه تنها به عنوان یکی از فرزندان سدنا، بلکه به عنوان نگهبان او نیز در نظر گرفته می‌شود. گفته می‌شود که این کوسه‌ها در نزدیکی محل سکونت سدنا در اعماق اقیانوس زندگی می‌کنند و از او محافظت می‌نمایند. برخی از شمن‌های اینویت باور دارند که کوسه گرینلند می‌تواند پیام‌رسان سدنا باشد، به‌ویژه هنگام طوفان‌ها یا زمانی که شکارچیان قوانین دریا را زیر پا گذاشته باشند.
ارتباط کوسه گرینلند با دنیای ارواح
یکی از دلایل دیگری که کوسه گرینلند در اساطیر اینویت جایگاه ویژه‌ای دارد، ویژگی‌های فیزیکی منحصر به فرد آن است. این کوسه‌ها اغلب با انگل‌های چشم‌چسبیده به قرنیه‌شان دیده می‌شوند که باعث نابینایی نسبی آنها می‌شود. این ویژگی در فرهنگ اینویت به عنوان نشانه‌ای از اتصال کوسه به دنیای ارواح و دانش پنهان دریاها تعبیر شده است.
در نتیجه، کوسه گرینلند نه تنها یکی از عجیب‌ترین و کهن‌ترین ساکنان آب‌های شمالی است، بلکه در اساطیر و باورهای مردم اینویت جایگاهی نمادین و رازآلود دارد که ارتباط آن با الهه بزرگ دریا، سدنا، را تقویت می‌کند.
حقایق علمی و فرهنگی جالب
یکی از شگفت‌انگیزترین کشفیات علمی درباره این کوسه، طول عمر آن است. دانشمندان با بررسی عدسی چشمشان، که مثل حلقه‌های درخت لایه‌هایی از زمان را حفظ می‌کند، متوجه شدند که برخی از آنها بیش از ۵۰۰ سال عمر کرده‌اند. این یعنی کوسه‌ای که امروز شنا می‌کند، ممکن است شاهد ظهور امپراتوری‌های بزرگ و سقوطشان بوده باشد!
از نظر فرهنگی، داستان‌های بومی از این کوسه به‌عنوان نماد سازگاری با شرایط سخت ستایش می‌کنند. نابینایی بسیاری از آنها به دلیل انگل‌ها، که با وجودش شکار را ادامه می‌دهند، در برخی روایات به‌عنوان نشانه‌ای از قدرت درونی تعبیر شده است.
چالش‌های تحقیق علمی
مطالعه کوسه گرینلند به دلیل زیستگاه دورافتاده و عمیقش بسیار دشوار است. دانشمندان برای رصد آنها به زیردریایی‌ها یا ربات‌های کنترل از راه دور وابسته‌اند، و این محدودیت‌ها باعث شده هنوز اطلاعات کمی درباره تعداد جمعیت یا جزئیات تولیدمثلشان داشته باشیم. هر کشف جدید، مثل تأثیر انگل‌ها یا رژیم غذاییشان، پنجره‌ای به زندگی این موجود عجیب باز می‌کند.
تهدیدات انسانی و تغییرات اقلیمی
علاوه بر صید غیرعمدی، تغییرات اقلیمی خطری جدی است. گرم شدن آب‌ها ممکن است طعمه‌هایشان را جابه‌جا کند یا زیستگاه سرد مورد نیازشان را کاهش دهد. با توجه به سرعت کند تولیدمثل، این تغییرات می‌تواند برای بقای گونه فاجعه‌بار باشد.
در گرینلند، مردم بومی گوشت کوسه گرینلند را پس از ماه‌ها فرآوری (تخمیر و خشک‌کردن) به خوراک سنتی هَکَرل (hákarl) تبدیل می‌کنند. اما در کانادا، چنین سنت غذایی رایجی وجود ندارد، و مردمان اینویت بیشتر از فوک‌ها و ماهی‌های دیگر برای تأمین پروتئین خود استفاده می‌کنند.
کوسه گرینلند موجودی باشکوه و مرموز است که زیبایی خشن آب‌های شمالی کانادا را بازنمایی می‌کند. سازگاری‌های منحصربه‌فرد، عمر طولانی و اهمیت فرهنگی‌اش، آن را به ستونی از اکوسیستم قطبی و نمادی جاودان از استقامت تبدیل کرده است. با ادامه مطالعه و حفاظت از این شکارچی باستانی، درک عمیق‌تری از تعادل ظریف زندگی در اعماق یخی اقیانوس اطلس شمالی و قطب شمال به دست می‌آریم.
در پهنه وسیع اقیانوس یخ‌زده، کوسه گرینلند سفر بی‌صدایش را قرن‌ها ادامه می‌دهد، گواهی زنده بر قدرت پایدار طبیعت. داستانش، که در تاروپود حیات وحش کانادا تنیده شده، یادآور پیوندهای شگفت‌انگیز و پیچیده‌ای است که همه موجودات زمین را به هم متصل می‌کند.
