پوریا ناظمی
دریاچه‌های آرام و گسترده کانادا، به‌ویژه در استان‌های شمالی و مناطق دورافتاده، گاهی سکوتی وهم‌آلود دارند که ناگهان با نوای عجیب و کشیده‌ای شکسته می‌شود. این صدا که هم می‌تواند آرامش‌بخش باشد و هم نشانه‌ای از طبیعت وحشی، متعلق به یکی از نمادین‌ترین پرندگان کانادا یعنی مرغ غواص معمولی (Gavia immer یا Common Loon) است. این پرنده نه‌تنها در زیست‌شناسی و اکوسیستم‌های آبی اهمیت زیادی دارد، بلکه به عنوان یک نماد فرهنگی در هنر، ادبیات، و حتی اقتصاد کانادا حضوری پررنگ داشته است.
ویژگی‌های ظاهری و زیستی
مرغ غواص معمولی یکی از بزرگ‌ترین اعضای خانواده غواص‌هاست. طول بدن این پرنده بین ۶۶ تا ۹۱ سانتی‌متر متغیر است و بال‌های آن ۱٫۳ تا ۱٫۵ متر باز می‌شوند. این ابعاد باعث می‌شوند که مرغ غواص هنگام پرواز، مانند یک پیکان قدرتمند در آسمان به نظر برسد. اما برخلاف بسیاری از پرندگان آبزی دیگر، این گونه دارای پاهایی در قسمت عقبی بدن است که برای شنا کردن عالی است ولی برای راه رفتن بر روی خشکی چندان مناسب نیست. به همین دلیل، مرغ غواص بیشتر وقت خود را در آب سپری می‌کند و فقط در زمان تخم‌گذاری به خشکی بازمی‌گردد. به یاد داشته باشیم که این پرنده با اردک‌ها تفاوت بنیادی دارد و متعلق به دو خانواده متفاوت از پرنده‌ها هستند.
در فصل تولیدمثل، این پرنده دارای پرهای سیاه براق با جلای سبز و بنفش در ناحیه سر و گردن، خطوط سفید روی گردن و طرح شطرنجی سیاه و سفید بر روی پشت و بال‌ها است. اما در زمستان، رنگ پرهای آن به خاکستری مایل به قهوه‌ای تغییر می‌کند تا به محیط سرد و یخ‌زده سازگارتر شود.
محل زندگی و رفتارهای خاص
مرغ غواص معمولی معمولاً در دریاچه‌های آرام و شیرین مناطق جنگلی کانادا تخم‌گذاری می‌کند و در زمستان به دریاها، مصب‌ها، و آب‌های ساحلی یخ‌نزده مهاجرت می‌کند. این پرنده شناگری ماهر است و می‌تواند تا ۱۰ دقیقه زیر آب بماند، هرچند معمولاً مدت شیرجه‌هایش ۴۰ ثانیه تا ۲ دقیقه است.
یکی از ویژگی‌های بارز این پرنده، یودل‌ها و ناله‌های خاصی است که از خود تولید می‌کند. این صداها نقش مهمی در برقراری ارتباط با جفت، اخطار به سایر پرندگان، و تعیین قلمرو دارند. صدای مرغ غواص از فواصل بسیار دور شنیده می‌شود و در بسیاری از فرهنگ‌ها به عنوان نوای طبیعت وحشی و اسرارآمیز شمال شناخته شده است.
مرغ غواص شکارچی چابکی است و عمدتاً از ماهی‌های کوچک تغذیه می‌کند، اما رژیم غذایی آن شامل سخت‌پوستان، نرم‌تنان، دوزیستان، زالوها، حشرات، و گیاهان آبزی نیز می‌شود. روش شکار این پرنده مبتنی بر حرکات سریع زیر آب و حمله ناگهانی است. قدرت شیرجه و توانایی کنترل جهت حرکت در آب، آن را به یک شکارچی بی‌نظیر تبدیل کرده است.
تولیدمثل و فرزندپروری
در بهار، پس از بازگشت به دریاچه‌های شمالی، مرغ غواص یک جفت پیدا می‌کند و آشیانه‌ای از گیاهان و گل و لای در حاشیه آب می‌سازد. این آشیانه‌ها معمولاً در کنار سواحل آرام دریاچه‌ها و میان پوشش گیاهی قرار دارند. هر جفت یک بار در سال تخم می‌گذارد و معمولاً دو تخم تولید می‌شود. جوجه‌ها در ابتدا توسط والدین تغذیه می‌شوند و حتی گاهی روی پشت والدین خود سوار شده و در آب شنا می‌کنند تا از شکارچیان در امان باشند.
نقش اکولوژیکی و تهدیدهای زیست‌محیطی
مرغ غواص یکی از شاخص‌های سلامت اکوسیستم‌های آبی است. وجود این پرنده نشان می‌دهد که آب دریاچه‌ها تمیز و سرشار از ماهی‌های کوچک است. اما در دهه‌های اخیر، فعالیت‌های انسانی از جمله آلودگی آب، تخریب زیستگاه، و تغییرات آب‌وهوایی باعث کاهش جمعیت این پرنده در برخی مناطق شده است.
یکی از تهدیدهای جدی، سرب ناشی از فشنگ‌های شکار و وزنه‌های ماهیگیری است که باعث مسمومیت پرندگان می‌شود. همچنین، تغییرات آب‌وهوایی و ذوب زودهنگام یخ‌ها می‌توانند الگوهای مهاجرتی و تولیدمثلی این گونه را مختل کنند.
جایگاه فرهنگی و تاریخی
مرغ غواص معمولی در فرهنگ بومیان کانادا و مردم این سرزمین جایگاهی خاص دارد. تصویر این پرنده نه‌تنها روی سکه یک‌دلاری کانادا (لونی) نقش بسته، بلکه در ادبیات، هنر، موسیقی و داستان‌های بومی نیز حضوری پررنگ دارد. بسیاری از بومیان کانادا معتقدند که این پرنده روح آب‌های آرام و حافظ طبیعت وحشی است.
افسانه بومیان کانادا درباره مرغ غواص: “هدیه مرغ غواص”
(برگرفته از افسانه‌های قوم کری و اوجیبوه، مستند در کتاب «داستان‌های بومیان شمالی»، انتشارات دانشگاه مانیتوبا)
در روزگاران دور، زمانی که زمین هنوز جوان بود، قبیله‌ای در کنار دریاچه‌ای بزرگ زندگی می‌کرد. زمستانی سخت آمد و مردم قبیله از سرما و گرسنگی رنج می‌بردند. رهبر قبیله، مردی پیر و دانا، از روح‌های طبیعت درخواست کمک کرد.
در یکی از شب‌ها، او در خواب دید که مرغ غواص به سراغش آمد و گفت:
“من نگهبان آب‌های این دریاچه هستم. اگر به صدایم گوش دهید، راهی برای زنده ماندن خواهید یافت.”
صبح روز بعد، پیرمرد تصمیم گرفت که به دنبال مرغ غواص برود. او در کنار دریاچه نشست و به آواز این پرنده گوش داد. پس از مدتی، متوجه شد که این آواز او را به سمت جایی که ماهی‌های زیادی بودند هدایت می‌کند. مردم قبیله با راهنمایی او در آن مکان ماهیگیری کردند و زمستان را با موفقیت پشت سر گذاشتند. از آن روز به بعد، آن‌ها مرغ غواص را به عنوان فرستاده‌ای از سوی طبیعت و نشانه‌ای از امید و بقا احترام گذاشتند.
این پرنده همچنین در میان بومیان چنان جایگاهی دارد که نقش او را در آسمان و در قالب یکی از مهم‌ترین صورت های فلکی جاوادانه کرده اند. صورت فلکی دب اصغر یا خرس کوچک که میزبان ستاره قطبی در آسمان است در افسانه های آسمان بومیان Ojibwe نمادی از این پرنده است.
مرغ غواص معمولی با زیبایی بی‌نظیر، آوازهای رمزآلود، نقش اکولوژیکی مهم و حضور فرهنگی عمیق در کانادا، یکی از گنجینه‌های طبیعی این سرزمین محسوب می‌شود. با این حال، حفظ این پرنده در برابر تهدیدهای زیست‌محیطی یک وظیفه همگانی است.
پس دفعه بعد که دریاچه‌ای آرام را دیدید، گوش بسپارید. شاید آواز یک مرغ غواص، صدای طبیعت بکر شمال را برای شما بازگو کند…
