پوریا ناظمی
واکسن تازه‌ای که بر اساس فناوری RNA پیام‌رسان (mRNA) ساخته‌شده است، آزمایش‌های بالینی خود را برای مشاهده میزان اثربخشی در درمان سرطان ریه آغاز کرده است.
فناوری به‌کاررفته در این واکسن مشابه فناوری است که در واکسن‌های دوران همه‌گیری کووید استفاده‌شده بود و اجازه داد تا واکسنی کارآمد درباره زمانی بسیار کوتاه تولید و توزیع شود.
BNT116 یک نمونه قابل‌توجه از چگونگی گسترش تعریف سنتی واکسن است. دکتر جاشوا برودی، مدیر برنامه ایمنی درمانی لنفوم در مؤسسه سرطان تیش در بیمارستان کوه سینا در نیویورک، دراین‌باره می‌گوید: «وقتی مردم کلمه واکسن را می‌شنوند، فکر می‌کنند که این به معنی پیشگیری است، زیرا عمده واکسن‌هایی که تاکنون داشته‌ایم – آنفلوانزا، سرخک، اوریون، فلج اطفال – همگی واکسن‌های پیشگیری‌کننده هستند»
اما یک واکسن به‌سادگی چیزی است که به سیستم ایمنی آموزش می‌دهد یک هدف خاص را شناسایی کرده و بفهمد که این هدف مضر است.
برخلاف واکسن‌های سنتی سرطان مانند واکسن HPV، BNT116 یک واکسن درمانی سرطان است که باهدف کاهش رشد تومور در بیماران سرطانی یا جلوگیری از بازگشت آن طراحی‌شده است. این واکسن برای استفاده در سرطان ریه پیشرفته طراحی‌شده است و در آزمایش‌های بالینی برای ارزیابی ایمنی و اثربخشی اولیه آن بر روی یک گروه کوچک از بیماران در حال مطالعه بر روی ۱۳۰ نفر در هفت‌کشور مختلف است.
به‌طور سنتی، درمان سرطان شامل سه ستون بوده است: شیمی‌درمانی، پرتودرمانی و جراحی. به‌عبارت‌دیگر، از بین بردن سلول‌های سرطانی با استفاده از سم، پرتودهی و حذف با جراحی تنها گزینه‌های موجود برای از بین بردن تومورها بوده است و در این فرایند اغلب سلول‌های سالم نیز قربانی می‌شوند.
اکنون سرطان شناس ها ایمنی درمانی را به‌عنوان ستون چهارم درمان سرطان در نظر می‌گیرند. این دسته شامل واکسن‌های سرطان و ابزارهای دیگر مانند مهارکننده‌های نقطه بررسی ایمنی است که سلول‌های ایمنی را بازسازی می‌کند تا توانایی بیشتری در از بین بردن سلول‌های سرطانی داشته باشند. وجه مشترک این درمان‌ها، استفاده از توانایی فوق‌العاده سیستم ایمنی انسان برای کشتن سلول‌های سرطانی به‌صورت هدفمندتر است. این روش بر یک ضعف کلیدی در سلول‌های سرطانی تمرکز دارد – آنها آنتی‌ژن‌هایی را از خود بروز می‌دهند که معمولاً در سلول‌های سالم دیده نمی‌شود و این امکان را به سیستم ایمنی می‌دهد که آنها را شناسایی و هدف‌گیری کند.
این بازگشتی به منشأ واکسن‌های mRNA است که برای استفاده در درمان سرطان توسعه‌یافته بودند قبل از اینکه در دوران همه‌گیری نقش اصلی ایفا کنند. BNT116 حاوی کد ژنتیکی شش مولکول است که در این نوع خاص سرطان ریه به‌طور مکرر دیده می‌شوند و ۸۰ تا ۸۵ درصد از تشخیص‌های سرطان ریه را تشکیل می‌دهند. مواجهه با این شش مولکول سلول‌های ایمنی را آماده می‌کند تا این مولکول‌ها را در سلول‌های سرطانی شناسایی کرده و آنها را از بین ببرند.
سرطان ریه سالانه ۱.۸ میلیون نفر را در سراسر جهان می‌کشد و در مراحل پیشرفته دارای کمترین نرخ بقا در بین انواع سرطان است. در سال ۲۰۲۴ تخمین زده می‌شود که بیست هزار و هفتصد کانادایی از سرطان ریه جان خود را از دست بدهند. همچنین پیش‌بینی می‌شود که علت اصلی مرگ ناشی از سرطان در هر دو جنس مرد و زن باشد و تعداد مرگ‌ومیر ناشی از آن بیشتر از سرطان سینه در زنان باشد.
سرطان ریه دارای بار موتاسیون توموری بالایی است، به این معنی که هر سلول سرطانی دارای تعداد زیادی جهش است. با جهش‌های بیشتر، آنتی‌ژن‌های بیشتری توسط سیستم ایمنی قابل‌شناسایی هستند که این امر سرطان ریه را به هدف مناسبی برای ایمنی درمانی‌ها تبدیل می‌کند.
دکتر استوارت ادموندز، معاون اجرایی، مأموریت، پژوهش و حمایت در انجمن سرطان کانادا می‌گوید: «BNT116 در مسیری پیشتاز در نوعی سرطان بسیار کشنده قرار دارد».
فراتر از تأیید ایمنی بیمار، هدف از آزمایش مرحله اول تعیین دوز بهینه دارو است تا پیش از شروع مراحل بزرگ‌تر آزمایش‌های مرحله ۲ و ۳ آغاز شود. به گفته ادموندز: «شما باید از جایی شروع کنید و برای رسیدن به مرحله اول آزمایش، بسیاری از داروها در میانه راه از دور خارج می‌شوند؛ و اگر بیماران به این دارو پاسخ دهند، آنها درواقع از آن بهره‌مند خواهند شد؛ حتی در مرحله اول آزمایش ممکن است این دارو نجات‌دهنده زندگی باشد»
BNT116 همچنین در ترکیب با درمان‌های مرسوم‌تر مانند سمپلیماب و دکتاکسل موردمطالعه قرار می‌گیرد. سمپلیماب یک مهارکننده نقطه بررسی ایمنی است و در زیرمجموعه ایمنی درمانی مانند واکسن‌های سرطان قرار دارد. از سوی دیگر، دکتاکسل یک داروی استاندارد شیمی‌درمانی است. یک آزمایش جداگانه مرحله ۲ نیز در جریان است تا میزان اثربخشی BNT116 را در ترکیب با سمپلیماب در مقایسه با سمپلیماب به‌تنهایی بررسی کند.
درحالی‌که بسیاری از انکولوژیست‌ها اکنون ایمنی درمانی را در دوران طلایی خود می‌دانند، آزمایش‌های اولیه برای داروهای ایمنی درمانی نخستین عوارض جانبی شدیدی را نشان دادند، از جمله آسیب به کبد، سیستم درون‌ریز و سیستم عصبی. این اتفاقات ممکن است زمانی رخ دهند که سیستم ایمنی به صورت نامناسب در نقاط دیگر بدن فعال شده و سلول‌های سالم را با سلول‌های سرطانی اشتباه بگیرد.
این باعث شد که وعده ایمنی‌درمانی توسط انکولوژیست‌ها با شک و تردید نگریسته شود.
دکتر دیوید استوارت، یک انکولوژیست پزشکی که در بیمارستان اتاوا به سرطان ریه تخصص دارد، دراین‌باره می‌گوید: «یکی از مسائل مرتبط با ایمنی‌درمانی به‌طورکلی، از جمله واکسن‌های سرطان، این است که برای سال‌ها، مبالغه زیادی در مورد آنها وجود داشته و ادعاهای بزرگی برای آنها شده که به ثمر نرسیده‌اند.» او افزود: «تا حدود سال ۲۰۱۴ یا ۲۰۱۵، من به دستیاران می‌گفتم که ایمنی‌درمانی حدود ۵۰ سال است که قرار است سرطان را درمان کند».
ایمنی‌درمانی می‌توانست برای تومورهای بسیار کوچک استفاده شود و سپس به‌عنوان درمان پیگیری پس از جراحی به کار رود تا از بازگشت سرطان جلوگیری کند؛ اما تنها زمانی که مهارکننده‌های نقطه‌ای ایمنی نشان دادند که قادر به کوچک کردن تومورهای بزرگ هستند، ارزش واقعی خود را نشان دادند. معیار واقعی موفقیت این خواهد بود که آیا این واکسن‌ها در برابر تومورهای بزرگ و تثبیت‌شده مؤثر خواهند بود یا خیر.
باوجود بهبودهای چشمگیر ایمنی‌درمانی در دهه گذشته، همچنان خطر واکنش‌های ناخواسته علیه به افت‌های طبیعی وجود دارد، همان‌طور که در هر واکسنی نیز دیده می‌شود. باوجوداینکه مهارکننده‌های نقطه‌ای ایمنی از جمله درمان‌های با تحمل‌پذیری بهتر هستند، یک درصد کوچک از بیماران ممکن است دچار عوارض جانبی شدید از جمله تأثیرات منفی بر پانکراس، مغز و دیگر سیستم‌های ارگانیک شوند.
دکتر استوارت می‌گوید: «احساس شخصی من این است که ما باید داده‌های اولیه را از بیماران مبتلا به بیماری پیشرفته متاستاتیک که گزینه‌های درمانی مؤثری ندارند و آمادگی پذیرش این خطرات را دارند، به دست آوریم و این خطرات را درک کنیم.»
به گفته ادموندز، هنوز برای ارزیابی اثربخشی و ایمنی واکسن BNT116 در میان جمعیت بیمارانی که معمولاً از آزمایش‌های بالینی ایمنی‌درمانی کنار گذاشته می‌شوند، مانند بیمارانی که سیستم ایمنی آنها به‌شدت ضعیف است، زود است.
واکسن‌های تائید شده سرطان
تعداد کمی از واکسن‌های سرطان در حال حاضر توسط سازمان غذا و داروی ایالات‌متحده (FDA) تأییدشده‌اند و استفاده بالینی آنها محدود بوده است. این واکسن‌ها شامل Provenge برای سرطان پروستات، BCG و Adstiladrin برای سرطان مثانه و Imlygic (T-VEC) برای ملانوما می‌شوند. به‌عنوان‌مثال، Provenge به دلیل مزایای بالینی اندک و هزینه‌های بالا به‌طور محدود مورداستفاده قرار گرفت و داروهای مؤثرتر به‌طور موازی عرضه شدند.
بسیاری از واکسن‌های دیگر سرطان در حال حاضر درحال‌توسعه هستند و بیشتر آنها، مانند BNT116، برای درمان سرطان طراحی‌شده‌اند، نه پیشگیری از آن.
بااینکه BNT116 شامل مجموعه‌ای ثابت از آنتی‌ژن‌ها است، سایر واکسن‌های سرطان بر اساس پروفایل آنتی‌ژنی فردی هر بیمار تنظیم می‌شوند. ازآنجایی‌که هر سرطان در سطح مولکولی به شکل منحصربه‌فردی است، پروتئین‌های موجود در سلول‌های سرطانی که ممکن است در بیماران مختلف به‌طور متفاوتی بیان شوند، فهرست شده و برای ایجاد درمان‌های سفارشی استفاده می‌شوند. این واکسن‌های شخصی‌سازی‌شده برای سرطان در ملانوما پیشرفت‌های قابل‌توجهی داشته‌اند و هم‌اکنون برای استفاده در آزمایش‌های تصادفی شده تحت رهبری مدرنا مقیاس‌پذیر شده‌اند.
آزمایش مرحله اول واکسن BNT116 انتظار می‌رود تا نوامبر ۲۰۲۸ به پایان برسد. مراکز کانادایی در این آزمایش شرکت نداشتند، اما اگر ایمنی و تحمل‌پذیری واکسن تأیید شود، ادموندز امیدوار است که کانادایی‌ها از مراحل بعدی بهره‌مند شوند.
ادموندز گفت که واکسن‌های mRNA به‌طور اولیه برای درمان سرطان توسعه‌یافته بودند، پیش از آن‌که برای کووید-۱۹ استفاده شوند. انجمن سرطان کانادا از سرمایه‌گذاران اولیه در تحقیقات mRNA بود، از جمله کار پیشگامانه دکتر پیتر کولیسی در دانشگاه بریتیش کلمبیا در زمینه پلتفرم‌های انتقال ذرات لیپیدی.
«بی‌تردید، در کانادا ما واقعاً افتخار می‌کنیم که بخشی از این تیم جهانی بوده‌ایم که واکسن‌های mRNA را توسعه داده‌اند و ما بسیار مشتاق هستیم که ببینیم این تحقیقات به کجا خواهد انجامید».
تحریریهی «مداد»
