مجله مداد
یک سال بعد، این پزشکان دوباره این آزمایش را تکرار کردند. ۱۴ نفر از این ۱۵ داوطلب دوباره در پژوهش حاضر شدند و ویروس ۲۹۹ای از طریق بینی وارد بدن‌شان شد. شش نفر از کسانی که قبلا به این ویروس آلوده شده بودند، دوباره آلوده شدند. اما این بار دیگر هیچ کسی نشانه‌های سرماخوردگی را بروز نداد. پزشکان با این آزمایش به این نتیجه رسیدند که توان سیستم ایمنی بدن در برابر کروناویروس به سرعت از بین می‌رود و امکان آلودگی مجدد وجود دارد. اما آلودگی بعدی ملایم‌تر است و حتی ممکن است هیچ گونه علایمی نیز بروز نکند. بیشتر ما در گذشته نه یک بار، بلکه احتمالا چندین بار با ویروس ۲۹۹ای روبرو شده‌ایم.
این مطالعه محدود در آن زمان نتوانست توجه جامعه پزشکی و سلامت را جلب کند. در سال‌های دهه ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰، کروناویروس کم‌اهمیت شمرده می‌شد، زیرا سرماخوردگی حاصل از این ویروس در مقایسه با سایر بیماری‌ها، اهمیت چندانی نداشت.
وقتی دنیا دگرگون شد…
اما در بهار ۲۰۲۰، داستان عوض شد. دانشمندان در سراسر جهان به دنبال راه‌هایی برای تقویت ایمنی بدن در برابر کروناویروسی بودند که چندین دهه از کشف آن می‌گذشت. پیش از اینکه ویروس موسوم به سارس-کوو-۲ (SARS-CoV-2) ، یعنی همین ویروسی که عامل کووید-۱۹ است، زندگی بشر را مختل کند، فقط چهار نوع کروناویروس به شکل جدی در جهان وجود داشت که البته ۲۲۹ای یکی از آنها بود. همه این کروناویروس‌ها موجب ایجاد سرماخوردگی معمولی می‌شدند. اگر پیش از همه‌گیری کنونی، یک نفر درباره ویروس عامل کووید-۱۹ با پژوهشگران صحبت می‌کرد، احتمالا این ویروس جزو همین کروناویروس‌های کم‌خطر قرار می‌گرفت که علایمی مشابه سرماخوردگی ناشی از ۲۹۹ای را به همراه دارند و خطر خاصی را متوجه سلامت انسان نمی‌کنند.
در آن دوران، شاید هیچ کسی تصور نمی‌کرد که روزی فرا می‌رسد که بخش مراقبت‌های ویژه همه بیمارستان‌های دنیا فقط به بیماران گرفتار این ویروس اختصاص یابد.
البته همه‌گیری کنونی بالاخره به پایان می‌رسد. سیستم ایمنی ضعیف بیماران، اصلی‌ترین عامل افزایش تعداد مبتلایان و نیز مرگ‌ومیر ناشی از ویروس در روزها و هفته‌های اخیر است. پس از اینکه سیستم ایمنی بیشتر مردم در برابر ویروس تقویت شد (که می‌تواند به دلیل واکسن یا ابتلا به بیماری باشد)، پاندمی پایان می‌یابد، و در عوض وارد «اندمی» میشویم. این بدان معناست که خطر ویروس همچنان وجود خواهد داشت، اما دیگر زندگی روزمره بشر را مختل نخواهد کرد.
پس از اینکه سیستم ایمنی تعداد بیشتری از افراد در برابر کووید-۱۹ تقویت شد، تعداد موارد بستری و مرگ ناشی از آن نیز کاهش می‌یابد. دوزهای بعدی تقویتی واکسن نیز می‌تواند به بهبود سیستم ایمنی کمک کند. البته موارد ابتلا و مرگ ممکن است هر از چند گاهی بالا و پائین برود. اما این نوسانات احتمالا فصلی خواهد بود و دیگر وضعیت پیچیده‌ای مثل آنچه تاکنون روبرو بودیم، تکرار نمی‌شود.
هنوز مشخص نیست آن چهار نوع کروناویروس عامل سرماخوردگی چطور وارد زندگی بشر شدند. برخی پژوهشگران بر این باورند که احتمالا یکی از آنها از طریق یک همه‌گیری گسترده به دنیای انسان‌ها وارد شد.
اگر ایمنی بدن ما در برابر کروناویروس جدید به تدریج کاهش یابد، یعنی دقیقا همان اتفاقی که در برابر سایر کروناویروس‌ها روی می‌دهد، در این صورت همچنان باید شاهد ابتلا انسان‌ها به بیماری از طریق این ویروس باشیم. با این وجود، شدت و گستردگی بیماری کمتر خواهد بود.
همچنین باید دیدگاه‌مان درباره کووید-۱۹ را نیز تصحیح کنیم. کروناویروس چیزی نیست که بتوانیم تا ابد در برابرش ایمن باشیم. باید بدانیم که بدن‌مان دیر یا زود، شاید دوباره به این ویروس آلوده شود.
دکتر ریچارد وبی (پژوهشگر بیماری‌های عفونی) تعبیر جالبی درباره این وضعیت دارد. او می‌گوید: «قرار است تا پایان زندگی‌مان، با این وضعیت کنار بیاییم. تا وقتی که این ویروس موجب اخلال در نظام سلامت نشده، فکر می‌کنم بتوانیم در کنارش به خوبی زندگی کنیم.»
خلاصه اینکه کروناویروس دیگر یک پدیده جدید برای سیستم ایمنی و جامعه بشری نخواهد بود.
پاندمی به اندمی: چرا و چگونه؟
تقریبا مشخص است که کووید-۱۹ به یک اندمی تبدیل خواهد شد و وضعیت پاندمی کنونی پایان می‌یابد. اما هنوز مشخص نیست چطور می‌توانیم به این اندمی برسیم. یکی از دلایل روشن نبودن این مسیر این است که خودمان باید آن را انتخاب کنید.
برخی پژوهشگران می‌گویند پایان پاندمی کنونی و تبدیل آن به یک اندمی به این معنا نیست که باید همه ملاحظاتی که تاکنون در نظر می‌گرفتیم را رها کنیم. هر قدر بیشتر بتوانیم منحنی تعداد مبتلایان را مسطح کنیم (جلوی رشد تعداد مبتلایان را بگیریم)، از تعداد بستری‌ها نیز کاسته شده و زمان بیشتری برای واکسینه کردن همه مردم و البته بچه‌ها در اختیار خواهیم داشت. هر قدر ویروس بیشتر به سراغ افراد غیرواکسینه برود، شاید سریع‌تر به وضعیت اندمی برسیم، که البته به معنای از دست رفتن جان تعداد بیشتری از انسان‌ها خواهد بود.
مسیر رسیدن به اندمی همچنین به میزان جهش‌های ویروس در آینده نیز بستگی خواهد داشت. جهش صورت گرفته در سویه دلتا موجب شد بسیاری از محدودیت‌هایی که برای مدتی برداشته شده بود، دوباره بازگردد. با توجه به اینکه درصد قابل توجهی از جمعیت جهان همچنان در برابر کروناویروس آسیب‌پذیرند، این ویروس همچنان از فرصت زیادی برای تبدیل شدن به سویه‌هایی متفاوت برخوردار است. این جهش‌ها می‌تواند به تقویت توان ویروس برای گسترش و ابتلای دوباره افراد به بیماری بیانجامد. البته خبر خوب اینکه این ویروس نمی‌تواند آن قدر تکامل یابد که برای سیستم ایمنی ما، یک تهدید کاملا جدید به شمار رود.
دکتر سارا کوبی (زیست‌شناس تکامل دانشگاه شیکاگو) می‌گوید: «واکنش سیستم ایمنی ما بسیار پیچیده است و تقریبا غیرممکن است یک ویروس بتواند از همه موانع موجود در این سیستم به راحتی عبور کند.» او در ادامه توضیح می‌دهد که سطح پادتن‌هایی که به سرعت ویروس سارس-کوو-۲ را خنثی می‌کنند، در گذر زمان کاهش می‌یابد. البته این اصلا عجیب نیست، زیرا پادتن‌های سایر ویروس‌ها نیز چنین رویه‌ای دارند. اما سلول‌های بی و تی که می‌توانند ویروس را شناسایی کنند، همچنان در بدن وجود خواهد داشت. این بدان معناست که با وجود افت نسبی توان سیستم ایمنی در برابر عفونت، مقاومت بدن در برابر بیماری سخت یا مرگ بیشتر خواهد بود.
مقاومت بدن در برابر بیماری سخت و مرگ، در واقع هدف اصلی تهیه واکسن نیز به شمار می‌رود. واکسن‌هایی که علیه ویروس‌های سیستم تنفسی ساخته می‌شوند، به ندرت ممکن است به طور کامل از بدن در برابر عفونت محافظت کند، زیرا بیشتر از اینکه از بینی در برابر عفونت حفاظت کنند، به تقویت ایمنی ریه‌ها می‌انجامند. این در حالی است که ویروس‌های سیستم تنفسی معمولا از بینی وارد بدن می‌شوند. جالب است بدانید اثربخشی واکسن‌های آنفولانزا بین ۱۰ تا ۶۰ درصد است.
با این وجود، اثربخشی واکسن‌های کووید-۱۹ در نخستین آزمایشات بایلینی بسیار چشمگیر بود و موجب شد انتظارات از آنها بالا برود. با توجه به اینکه فایزر و مدرنا می‌توانستند تا ۹۵ درصد از عفونت‌های دارای علامت بکاهند و ویروس کووید-۱۹ را در محل نابود کنند، امیدها به اثربخشی این واکسن‌ها افزایش یافت.
اما پس از مدتی، سویه‌های جدیدی مثل بتا، گاما و دلتا وارد میدان شدند که واکسن‌ها در برابر آنها اثربخشی کمتری داشتند. اینجا بود که پژوهشگران دوباره به انتظارات یک سال قبل‌تر بازگشتند و متوجه شدند قرار نیست واکسن، اثربخشی بسیار بالایی داشته باشد. با این وجود، واکسن همچنان می‌تواند از فرد در برابر بیماری شدید محافظت کند و امکان دستیابی به ایمنی جمعی را نیز فراهم می‌سازد.
ویروس همچنان در جامعه انسانی حضور خواهد داشت، اما بیماری حاصله، آن قدر زیاد نیست که به بستری شدن یا مرگ بیانجامد. نگاهی به آمار کشورهای مختلفی نظیر بریتانیا، ایسلند و اسرائیل نشان می‌دهد سویه‌های جدید موجب رسیدن آمار مبتلایان به ارقام موج‌های اول کووید-۱۹ شده، اما آمار مرگ‌ومیر به مراتب پائین‌تر از دوره‌ای است که هنوز واکسن عرضه نشده بود.
موج‌های بعدی، کم‌قدرت از قبل
پس از پایان پاندمی کووید-۱۹ و تبدیل آن به اندمی، زمان بروز موج‌های جدی و نیز شدت بیماری، به سرعت از دست رفتن تدریجی توان دفاعی بدن در برابر ویروس بستگی دارد. آن هم خودش به دو عامل وابسته است: نخست اینکه چقدر سارس-کوو-۲ موجب کاهش توان سیستم ایمنی بدن شود و دوم اینکه جهش در این ویروس با چه سرعت صورت گیرد. سازوکار ایمنی بدن را نمی‌توان به راحتی در برابر یک دشمن قدیمی و شناخته‌شده تقویت کرد. با این وجود، ابتلای دوباره فرد به ویروس یا ابتلای سریع پس از دریافت واکسن می‌تواند به تقویت پاسخ سیستم ایمنی بدن بیانجامد.
دکتر لورا سو (متخصص ایمونولوژی در دانشگاه پنسیلوانیا) می‌گوید ابتلای یک نفر به ویروس، آن هم چند هفته پس از دریافت واکسن، نقش دوز تقویتی را برای او به همراه دارد. در مطالعه‌ای که در ابتدای این مطلب به آن اشاره کردیم (مطالعه روی ویروس ۲۲۹ای) مشخص شد آنهایی که در دفعه اول به ویروس آلوده نشدند، احتمال اینکه سال بعد که در معرض ویروس قرار می‌گیرند به عفونت ناشی از آن دچار شوند، بیشتر از کسانی بود که دفعه اول درگیر عفونت ویروس شده بودند. این بدان معناست که هر قدر فاصله زمانی بین دو بار ابتلا به ویروس بیشتر باشد، بدن از مقاومت بیشتری در برابر آن برخوردار خواهد بود.
مورد بعدی این است که خود ویروس نیز در گذر زمان، دستخوش تغییراتی می‌شود. هر قدر افراد بیشتری به ایمنی در برابر ویروس دست یابند (که این می‌تواند به دلیل ابتلا در گذشته و یا واکسیناسیون باشد)، ویروس هم می‌کوشد راه‌هایی برای دور زدن سیستم ایمنی بیابد. البته این موضوع اصلا عجیب نیست و بخشی از روند طبیعی زندگی در کنار ویروس‌ها به شمار می‌رود.
ویروس آنفولانزا نیز هر ساله جهش می‌یابد که این جهش به دلیل بهبود سیستم ایمنی بدن در برابر آن صورت می‌گیرد. اما در سناریوی اندمی، یعنی وضعیتی که بسیاری از مردم از ایمنی قابل قبولی در برابر ویروس برخوردارند، کروناویروس نمی‌تواند طی یک دوره کوتاه، تعداد زیادی از افراد را مبتلا کند و یا عفونت شدیدی در بدن افراد مبتلا به همراه داشته باشد.
دکتر سارا کوبی در توضیح این موضوع می‌گوید: «کاملا مطمئنم که آهنگ تغییرات در ساختار ویروس به میزان شیوع سارس-کوو-۲ در دنیا بستگی دارد.» برای درک این موضوع، تکثیر یک ویروس را همانند خرید بلیت لاتاری فرض کنید. ویروس یک سری جهش تصادفی در خود ایجاد می‌کند که ممکن است به شیوع بیشترش در اجتماع انسانی کمک کند. هر قدر یک ویروس بلیت‌های لاتاری کمتری داشته باشد، شانس کمتری برای برنده شدن خواهد داشت. به این ترتیب، ظهور سویه‌های جدید نیز با سرعت کمتری صورت می‌گیرد.
ابتلای دوباره یک نفر به چهار سویه معمول کروناویروس معمولا به این دلیل صورت می‌گیرد که علاوه بر کاهش توان سیستم ایمنی، این ویروس‌ها نیز دچار تکامل و جهش می‌شوند. با در کنار هم قرار دادن همه این دانسته‌ها، متوجه وجود یک الگوی مشخص میشویم و آن هم اینکه احتمالا اولین بار در کودکی در معرض کروناویروس‌های معمولی قرار گرفتیم و احتمالا علایمی نه چندان شدید نیز به دلیل بیماری ناشی از آن در بدن‌مان پدیدار شد. به تدریج که سیستم ایمنی در برابر این ویروس تقویت می‌شود، ویروس نیز تغییر می‌کند، سیستم ایمنی دوباره تقویت می‌شود، دوباره تضعیف می‌شود، ویروس دوباره تغییر می‌کند، دوباره به ویروس مبتلا میشویم و این چرخه بارها و بارها تکرار می‌شود.
در بهترین سناریو، کووید-۱۹ نیز الگویی مشابه را طی خواهد کرد و بارها در آینده به آن مبتلا خواهیم شد و البته در این دفعات، علایم بیماری به مراتب ملایم‌تر خواهد بود.
دکتر استیون مورس (استاد اپیدمیولوژیست دانشگاه کلمبیا) می‌گوید: «اگر فشار و مشکلات ناشی از بیماری چندان زیاد نباشد، احتمالا لازم نیست توجه چندانی به آن صورت گیرد.» البته باید توجه داشت که سرماخوردگی معمولی همیشه بی‌خطر نیست. یکی از کروناویروس‌های عامل سرماخوردگی معمولی در گذشته سبب ایجاد همه‌گیری گسترد‌ه‌ای در آسایشگاه‌های سالمندان شده است.
سناریوی بعدی که از سناریوی ایده‌آل اول اندکی فاصله دارد، این است که کووید-۱۹ نه به سان سرماخوردگی، بلکه همانند آنفولانزا عمل کند. آنفولانزا هر ساله بین ۱۲ تا ۶۲ هزار آمریکایی را به کام مرگ می‌فرستد که البته تعداد مرگ‌ومیر به شدت بیماری در آن فصل بستگی دارد.
اما همچنان یک پرسش بی‌پاسخ باقی می‌ماند و آن هم کووید طولانی (long COVID) است. طی دو سال اخیر، نمونه‌های متعددی مشاهده شده که در آن، علایم بیماری ناشی از کروناویروس چند هفته و حتی گاهی تا چند ماه در بدن فرد مبتلا باقی می‌ماند. هنوز هیچ نوع اطلاعاتی درباره اینکه واکسن‌های موجود تا چه میزان می‌توانند جلوی کووید طولانی را بگیرند وجود ندارد. با این وجود، کارشناسان به طور کلی بر این باورند که سیستم ایمنی فرد واکسینه‌شده از آمادگی بیشتری برای مبارزه با ویروس و جلوگیری از بروز آسیب‌های جدی به بدن برخوردار است.
تغییر نگاه به کووید-۱۹
گذار از پاندمی به اندمی، یک جنبه روانی هم دارد. وقتی همه مردم از یک میزان حداقلی ایمنی در برابر کووید-۱۹ برخوردار باشند، تشخیص این بیماری از آنفولانزا یا سرماخوردگی دشوارتر می‌شود که البته اصلا چیز خوبی نیست. با این حال، این وضعیت آن قدرها هم نگران‌کننده نیست.
این گذار به این معناست که پافشاری سازمان‌های مرتبط با سلامت جهان در ماه‌های نخست همه‌گیری مبنی بر اینکه کووید-۱۹ تفاوتی اساسی با آنفولانزا دارد، دیگر اهمیت خود را از دست می‌دهد. از سوی دیگر، لغو الزام به استفاده از ماسک می‌تواند برای بسیاری از مردم جذاب باشد و برخی دیگر اصلااز این موضوع استقبال نکنند. شاید برای برخی از مردم، عادی شدن زندگی در کنار کووید-۱۹ عجیب و باورنکردنی باشد.
اما درست همان طور که ریسک ابتلا به آنفولانزا را می‌پذیریم، به تدریج ریسک زندگی در کنار کووید-۱۹ را نیز خواهیم پذیرفت. اگر واقع‌بینانه به قضیه نگاه کنیم، ریسک این ویروس کمتر از چیزی است که در موج دلتا تجربه کردیم و البته هرگز مخاطرات ناشی از این ویروس نیز در زندگی بشر به صفر نمی‌رسد.
مردم باید برای پذیرش این واقعیت آماده شوند که قرار نیست خطر کووید-۱۹ از بین برود. ریسک ناشی از این ویروس فقط تا حدی پائین می‌آید که برایمان قابل قبول باشد. به تدریج که واکسن‌ها و درمان‌های بهتری برای کووید-۱۹ عرضه می‌شود، مخاطره ناشی از ویروس نیز کاهش می‌یابد.
همه این تجربیات شاید سبب شود که مردم، مشکلات ویروسی مرتبط با سیستم تنفسی را جدی‌تر بگیرند و شاهد پایبندی بیشتر به اموری مثل استفاده از ماسک باشیم. اندمی کووید-۱۹ به معنای یافتن راهی جدید برای زندگی در کنار این ویروس است. با وجود اینکه شاید تصورش سخت تا مدت‌ها سخت باشد، اما بالاخره این اتفاق می‌افتد. پس از آن، کووید-۱۹ نیز بخشی از زندگی ما انسان‌ها خواهد بود.
