تحریریه «مداد»
روز بیست و هشتم اکتبر رسانهٔ مداد یک نظرسنجی دربارهٔ اعتراضات افراطی طرفداران محیطزیست برگزار کرد که در آن آمده بود: «هدف معترضان، جلب توجه مسئولان به تغییرات اقلیمی است که به گفتهٔ آنها تا ۱۲ سال دیگر حیات را منقرض خواهد کرد. نظر شما چیست؟» یک هفته بعد در روز پنجم نوامبر یازدههزار دانشمند محیطزیست مقالهای در مجلهٔ علمی BioScience نوشتند و رسماً اعلام کردند که کرهٔ زمین در وضعیتی اضطراری به سر میبرد. در این یادداشت به این میپردازیم که تغییرات اقلیمی چیست و آیا واقعاً تا ۱۲ سال دیگر منجر به نابودی حیات میشود؟ چرا گروههای محیطزیستی دست به اَعمال افراطی میزنند و وظیفهٔ ما به عنوان شهروندان عادی در قبال تغییرات اقلیمی چیست؟
ماجرای تغییرات اقلیمی چیست؟
قابل انکار نیست که زمین سال به سال در حال گرمتر شدن است. در نمودار زیر که تغییرات دمای زمین را از سال ۱۸۵۰ تا ۲۰۱۹ نشان میدهد، میتوان دید که طی چهل سال گذشته دمای زمین حدود یک درجهٔ سانتیگراد بیشتر شده است.
اما چرا این یک درجه افزایش دما انقدر اهمیت دارد؟ پاسخ این است که گرمایش آب و هوا تأثیرات مخربی بر زندگی تمام جانداران دارد: خشکسالیها بیشتر میشوند، با ذوب شدن یخهای قطبی سطح اقیانوسها بالا میآید و جزایر کوچک زیر آب میروند. تغییرات دماییِ اقیانوسها باعث تشکیل سونامیها و تندبادهای ویرانگری چون گردباد کاترینا میشود. سیلها و جبهههای هوای گرم بیشتر میشوند—تابستان امسال کشورهای هلند، لوکزامبورگ، بلژیک، آلمان و انگلستان شاهد گرمترین دمای ثبتشدهٔ تاریخ خود بودند—که خود باعث بروز جنگلسوزیهایی میشود که باز هوا را گرمتر میکنند. در نمودار زیر میبینید که این یک درجه افزایش دما طی چهل سال گذشته تعداد بلایای طبیعی (خشکسالی، موجهای گرمای غیر عادی، سیل و توفان) را حدوداً چهار برابر کرده است.
طبق پیشبینی دانشمندان، اگر گرمایش زمین با همین روند پیش برود، طی ده سال آینده دمای هوا نیم درجهٔ دیگر افزایش خواهد یافت. یکی از مهمترین دلایل گرمایش کرهٔ زمین و جو، تولید گازهای گلخانهای توسط انسانهاست که چرخهٔ طبیعی تنظیم میزان کربن در جو را بر هم زده است. این گازها حرارت خورشید را در جو نگاه میدارند و این گرمای اضافه باعث بر هم خوردن تعادل محیطِ زیست طبیعی میشود. انسان در تولید دو تا از هفت گاز گلخانهای، مِتان و دیاکسیدکربن، نقشی جدی دارد: متان عمدتاً از فعالیتهای دامداریها، خاکچالهای زباله (landfills)، معادن زغالسنگ و گاز طبیعی آزاد میشود و دیاکسیدکربن از سوزاندن سوختهای فسیلی، مثلاً برای حملونقل و تولید انرژی. طی صد سال گذشته تولید دیاکسیدکربن ناشی از سوختهای فسیلی رشدی نمایی داشته است که در نمودار زیر میبینید.
بنابراین روند روبهرشد مصرف سوختهای فسیلی و تولید متان و دیاکسیدکربن باعث گرمتر شدن زمین و افزایش فجایع طبیعی ناشی از آن میشود. این مسئله باعث شد که در سال ۲۰۱۵ دولتهای دنیا در پاریس گرد هم بیایند و متعهد شوند که طوری برنامهریزی کنند که تا سال ۲۱۰۰ دست بالا زمین یک درجهٔ دیگر گرمتر بشود. (البته معاهدهٔ پاریس ضمانت اجرایی ندارد و مثلاً دونالد ترامپ اعلام کرده که سال ۲۰۲۰ از این معاهده خارج خواهد شد.)
در سال ۱۹۸۸ سازمان ملل متحد کمیتهای از دانشمندان علوم تجربی را تشکیل داد که به بررسی علمی پدیدهٔ تغییرات اقلیمی بپردازند. این کمیته با نام اختصاری آیپیسیسی (IPCC) اکتبر سال ۲۰۱۸ گزارشی منتشر کرد که به امضای ۹۱ دانشمند از ۴۰ کشور جهان رسید و اعلام کرد خطرات ناشی از افزایش یک درجه بیشترِ دما، بسیار زیاد است و بسیاری از زیستمحیطهای روی زمین (مثل صخرههای مرجانی) به کلی نابود میشوند، ارتفاع اقیانوسها ۱۰ سانتیمتر بالا خواهند آمد و مسکن ۱۳۰ میلیون نفر زیر آب خواهد رفت. بنابراین برای کنترل کردن این تأثیرات، آنها از همهٔ دنیا درخواست کردند فراتر از معاهدهٔ پاریس عمل کنند و اجازه ندهند افزایش دمای زمین از نیم درجه تجاوز کند. از آنجا که سوختهای فسیلی از مهمترین دلایل گرمایش هستند، برای کاهش روند گرمایش، باید استفاده از آنها را کاهش دهیم: طبق محاسبات آیپیسیسی، برای این که زمین حداکثر نیم درجهٔ دیگر گرم بشود، باید مصرف این سوختها را تا سال ۲۰۳۰ به نصف برسانیم، و تا سال ۲۰۵۰ آن را به صفر برسانیم. از آنجا که بخش بزرگی از اقتصادِ کشورهایی مانند کانادا و ایران بر سوختهای فسیلی استوار است و این سوختها بخش بزرگی از انرژی را در جهان تأمین میکنند، این به معنای لزوم ایجاد تغییرات عمده و اساسی در نظام اقتصاد جهانی است که طبیعتاً با مقاومت شدید بسیاری از دولتها و همچنین شرکتهای نفت و گاز روبهروست.
قضیهٔ انقراض حیات تا ۱۲ سال دیگر چیست؟
برخی برای سادهسازی گزارش آیپیسیسی و برای دعوت به اقدام سریع، میگویند «۱۲ سال (که اشاره به زمان انتشار گزارش آیپیسیسی در 2018 تا سال ۲030 دارد) وقت داریم برای مبارزه با تغییرات اقلیمی اقدام کنیم.» اما این جمله ممکن است تعبیری نادرست در ذهن ایجاد کند. روز پنجم نوامبر یازدههزار دانشمند محیطزیست مقالهای منتشر کردند و اعلام کردند که ما همین الان در وضعیت اضطراری محیطزیستی (climate emergency) هستیم: تا همین امروز بیش از یک میلیون نفر به خاطر بالا آمدن سطح آبهای آزاد و توفانهای شدید مجبور به جابجایی از محل سکونت خود شدهاند. فرآیندهای محیطزیستی بسیار آهسته و تدریجی رخ میدهند: حتی اگر همین امروز تولید گازهای گلخانهای را متوقف کنیم، به معنای توقف افزایش دمای زمین نیست، بلکه کربنی که طی سالیان سال در جو متمرکز شده است، همچنان باعث افزایش دما میشود، اگرچه با سرعتی کمتر. بنابراین ضروری است از همین امروز به مقابله با تغییرات اقلیمی بپردازیم، نه اینکه آن را به دوازده سال آینده موکول کنیم!
مشکل دیگری که این تعبیر «۱۲ سال وقت» دارد این است که تصویری مثل اظهارنامهٔ مالیاتی را در ذهن ایجاد میکند: این که ما تا آخرین روز آوریل زمان داریم تا اظهارنامهٔ خود را ارسال کنیم، وگرنه جریمه میشویم. در حالی که تغییرات اقلیمی اینچنین صفر و یکی نیست: ما از همین الان در حال جریمه شدن هستیم: نابودی زمین تدریجی است! سال ۲۰۳۰ قرار نیست زلزلهای رخ دهد و در یک آن بشریت را نابود کند. تصویر واقعیتر مثل انسانی معتاد به مواد مخدر است که به انواع بیماریها دچار است. هرچه او به مصرف ادامه بدهد بیماریهایش بدتر و بدتر میشوند. تنها راه خلاصیاش این است که عزماش را جزم کند و طی دورهای که یکشَبه نخواهد بود، به اعتیاد خود پایان دهد. به علاوه، صدمات ناشی از اعتیادش تا مدتها پس از ترک او را همراهی خواهند کرد.
اما نخستین کسی که عبارت «انقراض حیات» را به عنوان یکی از نتایج تغییرات اقلیمی به کار برد، خانم الکساندریا اوکازیو-کورتز (Alexandria Ocasio-Cortez) بود که سال گذشته در ۲۹ سالگی از شهر نیویورک به مجلس آمریکا راه یافت، و جوانترین نمایندهٔ زن تاریخ ایالات متحده شد. او چند ماه پیش در مصاحبهای گفت «نوجوانان به ما امید بستهاند، و اگر ما برای حل مسئلهٔ تغییرات اقلیمی کاری نکنیم دنیا تا ۱۲ سال دیگر به پایان میرسد، و حالا در این وضعیت ایرادی که شما میگیرید این است که مقابله با تغییرات اقلیمی بسیار پرهزینه است؟» تأکید این نمایندهٔ مجلس بر ضرورت یک برنامهریزی سریع برای مقابله با تغییرات اقلیمی است و این بیان اغراقآمیز او دربارهٔ «به پایان رسیدن دنیا» برای قانع کردن مردم و نمایندگان مجلس آمریکا برای اختصاص فوری بودجه به این موضوع است و مبنای علمی ندارد.
چرا گروههای محیطزیستی دست به اَعمال افراطی میزنند؟
دانشمندان محیط زیست و به خصوص آیپیسیسی طی سی سال گذشته بارها گزارشهایی مبنی بر اثرات مخرب گرمایش زمین بر زندگی بشر منتشر کردهاند و نسبت به خطرات احتمالی هشدار دادهاند. در نتیجهٔ تمامی تلاشها در زمینهٔ محیطزیست، سال ۱۹۹۷ دولتهای جهان معاهدهٔ کیوتو را امضا کردند و متعهد به کاهش تولید گازهای گلخانهای شدند. ولی در عمل هیچکدام از اینها نتیجهٔ محسوسی نداشته و همانطور که در نمودار زیر میبینیم، همچنان شاهد رشد بیوقفهٔ مصرف سوختهای فسیلی بودهایم و این معاهدهها تغییری در رفتار دولتها ایجاد نکرده است.
عدم توجه کافی دولتها نسبت به مشکل تغییرات اقلیمی و بحرانی بودن شرایط کنونی باعث شده است گروههای محیطزیستی که سالهاست به روشهای مختلف اعتراضات خود را نشان دادهاند، رویکرد اعتراضی خود را تغییر داده و به روشهای افراطیتر روی بیاورند. در اینجا مختصراً دربارهٔ عملیات اخیر یکی از این گروهها توضیح میدهیم.
این گروه زمانهٔ ما (Our time) نام دارد که یک نهاد مردمی با هدف سازماندهی شهروندان عادی برای فشار آوردن بر سیاستمداران کانادایی است تا یک برنامهٔ جامع برای مقابله با تغییرات اقلیمی و بیعدالتی اجتماعی طرحریزی کنند. این نهاد را سازمان ۳۵۰ که یک جنبش بینالمللی محیطزیستی است حمایت میکند. ۲۷ نفر از اعضای این گروه صبح روز ۲۸ اکتبر به مجلس کانادا رفتند و ۳۳۸ نامه برای نمایندگان مجلس جدید کانادا بردند که در آن از ایشان خواسته بودند فوراً به برنامهریزی برای مقابله با تغییرات اقلیمی بپردازند. پس از این که به بهانهٔ بازدید از مجلس وارد آن شدند (که خالی از نمایندگان بود) در آن بَست نشستند و پلیس مجبور شد به زور آنها را بیرون کند. اما آنها همچنان در بیرون از مجلس تجمع کردند و به سخنرانی پرداختند. از مهمترین خواستههای آنان این بود که نمایندگان در مورد تغییرات اقلیمی فراحزبی عمل کنند و احزاب مختلف با همکاری یکدیگر این برنامهریزی را انجام دهند. برخی از نمایندگان مجلس (از جمله جاگمیت سینگ رهبر حزب دموکرات نو) از این حرکت دفاع کردند و قول دادند با تغییرات اقلیمی مبارزه کنند. پیتر جولیان (Peter Julian) نمایندهٔ نیووستمینیستر از بریتیشکلمبیا وعده داد روز ۱۲ نوامبر (اولین روز بازگشایی رسمی مجلس جدید) لایحهای در اینباره به مجلس تقدیم کند.
وظیفهٔ ما به عنوان شهروندان عادی در قبال تغییرات اقلیمی چیست؟
اولین وظیفهٔ ما افزایش آگاهی خود دربارهٔ چندوچون تغییرات اقلیمی است. این یک پدیدهٔ جهانی است که خواه ناخواه زندگی ما را تحت تأثیر قرار میدهد و اگر اطلاعات درست و کافی دربارهٔ آن نداشته باشیم، نمیتوانیم رویکرد صحیحی در قبالش پیش بگیریم. بسیار مهم است که ما اطلاعات خود را از منابع معتبر دریافت کنیم و تحت تأثیر تیترهای ژورنالیستی مانند «تا ۱۲ سال دیگر دنیا به آخر میرسد» و سایر اطلاعات غیردقیق قرار نگیریم. اگر دنبال یک نقطهٔ شروع مناسب هستید که به صورت مختصر و مفید دربارهٔ تغییرات اقلیمی توضیح میدهد، این وبگاه را پیشنهاد میکنم.
برخی از اقدامات مؤثر فردی در مقابله با تغییرات اقلیمی عبارتاند از: پیوستن به جنبشهای محیطزیست، کاهش مصرف گوشت، کاهش مصرف انرژی (مثلاً با درزگیری درها و پنجرههای منزل)، استفاده از دوچرخه و اتوبوس به جای ماشین شخصی، کاهش تولید زباله (مثلاً از طریق نخریدن وسایل غیرضروری و کاهش استفاده از ظروف یکبارمصرف)، و شرکت در انتخابات و انتخاب نمایندگانی که دغدغهٔ محیطزیستی دارند. برای توضیحات بیشتر این مقالهٔ نشریهٔ گاردین را ببینید. بیشترین تأثیر فردی که کسی میتواند در کاهش تولید گازهای گلخانهای داشته باشد از طریق کاهش مصرف گوشت قرمز است. به عنوان مثال در نمودار زیر میبینید که تولید هر یک کیلو گوشتِ گوسفند نُه برابرِ یک کیلو گوشتِ مرغ گازِ گلخانهای تولید میکند.
سخن پایانی این که، اگرچه کاهش قابل ملاحظهٔ تولید گازهای گلخانهای نیازمند برنامهریزی فراگیر دولتهاست، نقش تکتک افراد را نیز در مقابله با تغییرات اقلیمی نباید نادیده گرفت. به قول مولانا،
تو مگو همه به جَنگاند و زِ صلح من چه آید؟ تو یکی نِهای، هزاری! تو چراغ خود برافروز
که یکی چراغِ روشن زِ هزار مُرده بهتر که بِه است یک قدِ خوش زِ هزار قامتِ کوز
نویسنده: عباس محرابیان
پوریا ناظمی
بسیار عالی بود، لطفن مقالات بیشتری از آقای مهرابیان چاپ کنید بسیار مطلع و دقیق میباشن!